DÜNYADAN

EUNICE FOOTE – 1856

2 silindir, 4 termometreyle küresel ısınmayı çözen kadın

Bundan tam 165 yıl önce, 1856’da, ABD’li amatör bir bilim insanı ve kadın hakları aktivisti olan Eunice Foote, se­ra gazları hakkında modern ik­lim biliminin temelini oluştur­maya yardımcı olacak dikkate değer bir keşif yaptı. Foote’un bir hava pompası, iki cam silin­dir ve dört termometreyle yap­tığı deney, cam silindirlerin her birine bir termometre yerleşti­rip birine karbondioksit, diğe­rine hava pompaladıktan sonra güneşin altına koymaktan iba­retti. Sonuçta içinde karbondi­oksit olan tüp daha fazla ısın­mıştı. Foote, “Eğer havaya daha fazla karbondioksit karışırsa bu hava sıcaklığını artıracak­tır” diyerek karbondioksit ile küresel ısınma arasındaki iliş­kiyi yazılı olarak ortaya koyan ilk bilim insanı olmuş, fakat hem kadın olması hem amatör bir bilim insanı olması hem de ABD’de Avrupa’daki bilim çev­relerine uzak olması nedeniyle çalışması uzun yıllar boyunca unutulmuştu.

SVANTE ARRHENIUS – 1896

Ne kadar ‘ısınacağımızı’ hesapladı ama bunu felaket değil lütuf saydı

1895’te İsveçli kimyager Svante Arrhenius, atmosfer­de azalan karbondioksit seviye­lerinin Dünya’yı nasıl soğutabi­leceğini merak ederek bir araş­tırmaya soyundu. Geçmiş buz çağlarını açıklamak için volka­nik aktivitelerdeki azalmanın küresel CO2 seviyelerini düşü­rüp düşürmeyeceğini inceledi. Hesaplamaları, CO2 seviyeleri yarıya indirilirse, küresel sıcak­lıkların yaklaşık 5 derece düşe­bileceğini gösteriyordu. Arrhe­nius daha sonra bunun tersinin de geçerli olup olmadığını me­rak etti. Bu sefer CO2 seviyeleri iki katına çıkarılırsa ne olaca­ğını araştırdı. Sonuçlar küresel sıcaklıkların aynı miktarda ar­tacağını gösteriyordu. Arrhenius’un kömürün ya­kıt olarak kullanımının yol açtı­ğı ısınmanın boyutları hakkın­daki tahminleri, bugün çok da­ha karmaşık tekniklerle yapılan araştırmaların sonuçlarıyla ör­tüşüyor. Tek fark, bugün bir fe­lakete yolaçacağı düşünülen ik­lim değişikliğinin, o zaman Arr­henius tarafından hem tarımsal bolluk, hem de Dünya’nın soğuk kesimleri açısından “daha ılı­man ve elverişli iklimler” sağ­layacak bir lütuf olarak görül­mesi.

GUY CALLENDAR – 1938

18.yüzyıldan 20. yüzyıla Dünya’da artan sıcaklık verileri

1930’larda yaşlıların torun­larına “Siz yine iyisiniz; bi­zim zamanımızda kar fırtına­larından, donmuş nehirlerden geçip okula giderdik” demeleri âdetten olmuştu. Bu anektod­ları, sayısal verilere dökmek ise ilk defa Guy Callendar isimli bir İngiliz biliminsanının aklı­na geldi. Callendar 1938 yılın­da, 1890-1935 arası sıcaklıkları derleyerek bu zaman zarfında Dünya’nın yaklaşık yarım dere­ce ısındığını gösteren verileri yayımladı. Ayrıca Sanayi Dev­rimi sonrası karbondioksit se­viyesinin yüzde 10 arttığına da dikkati çekti. Bu, iklim değişik­liğini insan eliyle artan karbon salımlarıyla ilişkilendiren ilk sağlam bilimsel gözlem oldu. Ancak kimse ona inanmadı. Bu zamana kadarki araştırmalar, okyanusların aşırı karbondi­oksiti emdiğini ve böylece sera etkisi üzerinde doğal bir fren işlevi gördüğünü ileri sürmüş­tü. Zaten Callendar bile, kü­resel ısınmanın büyük ölçüde faydalı olacağına inanıyordu. Bu düşünce, 1957’de Roger Re­velle’in meslektaşı Hans Seuss ile birlikte, okyanusun CO2’yi emmesiyle daha asidik hâle geldiğini göstermesine kadar değişmedi.

ISAAC ASIMOV – 1971

Bu sefer bilimkurgu yazmamış sadece ‘yakıcı gerçeği’ anlatmıştı

1971’de dünyanın en ünlü bilimkurgu yazarlarından Isaac Asimov, “Dünya kaç in­sanı besleyebilir?” sorusuy­la başlayan “Yeryüzü Ölüyor” (The Good Earth is Dying) isimli bir makale yazdı. Ancak bu defa yazdıkları bir kurgu değil, bugün dahi geçerliliğini yitirmeyen gerçeklerdi. Şöyle diyordu Asimov:

“Acaba insanları Ay’a ya da Merih’e yerleştirerek zama­nı ve uzamı satın alabilmemiz düşünülebilir mi? Bundan ön­ce, bugünkü koşullar altında global tavan sayıya ne kadar sürede ulaşılacağını hesap­layalım. Hâlen dünya nüfusu 3.6 milyardır. Nüfusun artış hızına göre bu sayı, 35 yıl son­ra iki katına çıkmış olacaktır.

Bu ritim değişmediği takdirde nüfus tavan sayısına 465 yılda erişilecektir (…) Güneş’i aşa­rak, hidrojenin füzyon enerji­sini bitkisel yaşamın ışınlan­dırılması için kullanarak ya da laboratuvarda yapay gıda mad­deleri üretip, bitkisel dünyadan bağımsız kalarak zaman kaza­nabilir miyiz? Enerjinin gerek­liliğinden söz etmekle, olayın bir başka yönüne eğilmiş olu­yoruz. Güneş, yeryüzünün gün­düz bölümünü insanlığın halen kullanmakta olduğu enerjinin yaklaşık 15.000 katı bir ener­jiyle aydınlatmaktadır. Yeryü­zünün ortalama ısısının koru­nabilmesi için dünyanın gece yüzünün aynı sıcaklığı uzaya geri yansıtması gerekmektedir. İnsanlık kömür yakma yoluyla yeryüzündeki sıcaklığı arttırdı­ğında, bu ek enerjinin de uzaya yansıtılması gerekmekte, bu­nun olabilmesi için ise yeryü­zünün ortalama ısısının hafif­ten yükselmesi zorunlu bulun­maktadır.

Günümüzde insan eliy­le enerji üretimi, önemsiz bir ısı artışına neden olmaktadır. Ne var ki bu ek enerji 20 yılda bir-iki katına çıkmaktadır. Bu temponun sürmesi durumun­da yeryüzünün geri yansıtmak zorunda olduğu sıcaklık, 2436 yılında güneş enerjisinin % 1’ine varacak, böylece dayanı­lamaz ısı değişimleriyle kar­şılaşılacaktır. Bundan ötürü 2436’daki global tavan sayıya erişilmezden 300 yıl önce, in­san nüfusu tavan sayısının % 5’inden az bir miktara vardı­ğında, enerji harcamasında bir sınırlamaya gidilmesi zorunlu olacaktır. Gerçi enerjiyi daha rasyonel kullanarak bu duru­mu biraz düzeltebiliriz, ancak böyle bir kullanım % 100’ü aşamayacağından, sonuçta bü­yük bir değişiklik yaratmaya­caktır (…)

Çok uzak olmayan bir gele­cekte nüfusun artışı da dura­caktır; çünkü ölümlerin sayısı yıkım denebilecek kadar yük­selecektir. Açlık başlayacak, in­sanlar vebanın ve iç karışıklık­ların kurbanı olacaklardır. Ve herhangi bir zaman, belki 2000 yılında bir hükümet başkanı, atomun düğmesine basacak kadar çaresiz kalabilecektir (…)

İnsanlığın, yük getirmeyi sürdüren bir başka kuşağın ar­dından artık hayatta kalamaya­cağı çok açık. Olaylar bugüne kadarki yörüngeyi izlediği ve değişimler 2000 yılından önce gerçekleştirilmediği takdirde, insan toplumunun teknolo­jik yapısının yıkılmış olacağı­na hemen hemen kesin gözüyle bakılabilir. Böyle bir durum­da barbarca koşullara geri dö­necek olan insanlık, rahatlıkla kendi silinip gidişini özleyebi­lir ve gezegenimiz de yaşamı ayakta tutabilme yetisini cid­di biçimde yitirebilir. Yeryüzü ölüyor. O nedenle insanlık adı­na bir şeylerin yapılması, sert, ama zorunlu kararların alın­ması gerekiyor. Hemen. Hiç za­man yitirilmeksizin”.

(Ahmet Cemal’in tercüme ettiği bu metnin tamamı, Cogito’nun 1994 Güz’ünde basılan “Kirlenen Çağ” sayısında yayımlanmıştı)

‘BÜYÜMENİN SINIRLARI’ – 1972

Roma Kulübü’nün raporu isabetsiz bulundu

Bundan 50 yıl önce dünya ekolojisinin bütünlüğü­nün bozulduğuna ilişkin kay­gılar artarken, artık birşey­ler yapılması gerektiğine dair çağrılara seçkinler de katıl­maya başlamıştı. 22 Nisan 1970’te ilk “Dünya Günü” ilan edildi. Ardından “Roma Ku­lübü” adı altında örgütlenen bir grup, 1972’de “Büyümenin Sınırları” başlıklı bir manifes­toyla hiçbir iktidar sahibinin dillendirmediği bir konuyu gündeme getirmeye cüret etti.

Rapor, bir grup sanayi­ci ve entellektüel tarafından 1968’te MIT (Massachusetts Institute of Technology) araş­tırmacılarına ısmarlanmıştı. Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers ve Williams W. Behrens III ta­rafından birkaç yılda tamam­lanan çalışma, 1972’de yayım­landı. Ve ortalık karıştı. Ra­por çok sert eleştiriler almış; saygın ekonomist Dr. Thomas Sowell, yazılanları “yakın ta­rihin belki de en isabetsiz ön­görüsü” olarak damgalamıştı. Oysa burada iddia edilenlerin doğruluğu bugün büyük oran­da ıspatlanmış durumda. Üs­telik o dönemde henüz küresel ısınmanın etkileri net olarak bilinmiyordu.

Roma Kulübü’nün sordu­ğu soru bugün basit gibi gö­rünse de, o yıllar için alışıl­mış değildi: Bugün hâkim hale gelen 5 değişken; hızlı nüfus artışı, gıda üretimi düzeni, sa­nayileşme hızı, çevre kirlen­mesi düzeyi ve yenilenemez doğal kaynakların tükenme hızı bugünkü seyrinde ilerler­se, önümüzdeki yüzyıl içinde ekonomimizi nasıl bir gelecek bekliyor?

Araştırmacıların verdi­ği cevap özetle şunları söylü­yordu:

1. Bugünkü büyüme eğilimi sürdürülürse, gezegenimiz­de ekonomik büyüme gelecek yüzyıl içinde sınırına dayana­caktır. Bunun olası sonucu, ge­rek nüfusta gerekse sınai ka­pasitede ani ve kontrol altına alınamayan bir düşüşün orta­ya çıkmasıdır.

2. Bu büyüme eğilimini değiş­tirme ve gelecekte uzun süre devam edebilecek ekolojik ve ekonomik bir denge kurma olanağı vardır. Dünya çapın­da bir denge, dünya yüzeyin­deki her bireyin temel maddi ihtiyaçlarına doyumunu sağ­layacak ve her bireyin beşeri potansiyelinin geliştirilmesi için eşit fırsata sahip olması­na olanak verecek biçimde ta­sarlanabilir. 3. İnsanlar, birinci sonuç ye­rine ikinci sonucu elde etmek için çaba harcamaya karar vermeleri hâlinde, ne kadar çabuk harekete geçerlerse, ba­şarı olasılıkları o ölçüde arta­caktır.

CIA’İN İKLİM RAPORU – 1974

Değişen iklim ve politik sonuçları: Kitlesel göçler ve siyasi gerilimler

Ağustos 1974’te CIA (Ame­rikan Merkezî Haberalma Örgütü) “istihbarat sorunlarıy­la iklim değişikliği ilişkisi” üze­rine gizli bir çalışma yürüttü. Sonuçlar dramatikti. Rapor, si­yasi huzursuzluklara ve kitle­sel göçlere (ki bu da daha fazla siyasi huzursuzluğa yolaçacak­tı) neden olacak yeni bir “tuhaf havalar” çağının başladığına işaret ediyordu. O dönem CIA, biliminsanlarının hem “küresel ısınma” hem de “küresel soğu­ma” uyarılarına aşinaydı, ama termometrenin yükselip alçal­masıyla değil, bunun siyasi etki­leriyle ilgileniyorlardı. 1350’ler­de ve 1850’lerde yaşanan bir di­zi soğuk hava dalgasının yalnız kuraklık ve açlık değil, savaşı da beraberinde getirdiğini biliyor­lardı. Dünya yeniden aynı kade­re mahkum olabilirdi.

Raporun ilk sayfasında “İk­lim değişikliği 1960’ta başladı, ama iklimbilimciler de dahil ol­mak üzere kimse bunu farket­medi” deniyordu. O zaman Sov­yetler ve Hindistan’daki mahsul kayıpları “talihsiz” hava koşul­larına bağlanmıştı; CIA’e gö­re en büyük rakipleri SSCB’de Nikita Kruşçev’i koltuğundan eden faktörler arasında bu da vardı. Bunları Moritanya, Sene­gal, Mali, Burkina Faso, Nijerya gibi Sahraaltı ülkelerden gelen “tuhaf hava” haberleri izledi. Ar­dından Burma, Pakistan, Kuzey Kore, Kosta Rika, Honduras, Ja­ponya, Manila, Ekvador, SSCB, Hindistan, ABD ve Çin’den ku­raklık, kıtlık ve sel haberleri gel­meye başladı. Ancak raporun da dediği gibi “Manşetlerin anlattı­ğı hikayeyi anlamak ya da belki de yüzleşmek istemedik”.

Aslında kimsenin bu haber­lerle ilgilenmediği iddiası tam olarak doğru değildi. Kimi bili­minsanları bir süredir bu konu hakkında konuşuyorlardı. Hatta 1965’te ABD Başkanı Lyndon Johnson, raporun yayımlanma­sından birkaç ay önce ise Dı­şişleri Bakanı Henry Kissinger, “iklim değişikliği tehdidi”nden bahsetmişti. Yine de raporun yazarları haklıydı; iklim deği­şikliği, gereken telaşı ve kamuo­yu tepkisini yaratmıyordu. Baş­langıçta gizli bir belge olarak hazırlanan rapor, Şubat 1977’de New York Times’ta yayımlandı. Bu noktada konu “uzak ülke­ler”deki açlık üzerinden değil, Amerikalıların kendilerine da­ha yakın bulabileceği petrol kri­zi üzerinden tartışılıyordu.

THE GENESIS STRATEGY / S. SCHNEIDER – 1976

‘Kıyamet peygamberi’ dediler ‘geçici bir moda’ ilan ettiler…

CIA raporuyla aynı dönem­de, Colombia Üniversi­tesi’nde yüksek lisansını ya­pan Stephen Schneider adlı bir biliminsanın aklına ilginç bir fikir geldi: “Dünya gibi çıl­gın bir yerin modelini çıkarıp, ardından o modeli kirletsek ve sonuçlara göre politikala­ra olumlu bir katkı sağlasak ne kadar heyecan verici olur­du” diye düşünmüştü. İklim değişikliğinin tehlikeleriyle ilgili popüler bir bilim kitabı yazmanın zamanının geldiği­ne kanaat getirdi. 1976 tarihli The Genesis Strategy, meşhur fizikçi Carl Sagan’ın onayıy­la basıldıktan sonra Washin­gton Post ve New York Times incelemeleriyle, ardından da Schneider’ın Tonight Show’a davet edilmesiyle hem dikkat­leri hem de şimşekleri üzerine çekti.

Önce ABD’nin meteorolo­ji kurumunda klimatoloji ofi­sinin direktörü olan Helmut Landsberg, Schneider’i hedef aldı. Ardından İngiltere’nin meteoroloji kurumu Met Of­fice’in başkanı John Mason, iklim değişikliğiyle ilgili en­dişeleri “geçici bir moda” di­ye adlandırdı. Mason, 1977’de yaptığı konuşmada, iklimde her zaman dalgalanmalar ya­şandığını, son dönemin görü­len kuraklığın daha önce de emsali olduğunu vurguladı. Fosil yakıtları aynı hızda tü­ketmeye devam edersek, 50- 100 yıl içinde 1 derecelik bir ısınma olabileceği konusunda hemfikirdi; ama genel olarak atmosferin ne olursa olsun bunu absorbe edeceğini dü­şünüyordu. Zaten birçok çağ­daşı gibi sonunda tamamen nükleer enerjiye geçeceğimizi tahmin ediyordu. Konuşma­yı aktaran Nature dergisi de genel mesajını “Panik yapma­yın” olarak okurlarına verdi ve “kıyamet peygamberlerini dinlemeye gerek olmadığını” söyledi.

EXXON ARAŞTIRMASI – 1977

Petrolcüler endişelenmeye başlıyor

1970’lerin ortalarında dünya­nın en büyük petrol şirketi Exxon, iklim krizinin kendi işle­rini baltalamasından ufak ufak endişe etmeye başlamıştı. Artık Dünya’nın önünde bir de tarih vardı: 2000 yılı. 1977 yazında şirket, Nixon’ın eski danışmanı Edward David Jr.’ı deniz suyun­daki ve havadaki karbondioksit üzerine bir araştırma yapma­sı için işe aldı. Ancak sonuçlar ortaya çıkmaya başladıkça “Es­so Atlantic” operasyonu aniden durduruldu. Exxon, 2000’de New York Times’a verdiği ilan­da halen “harekete geçmek için çok erken” olduğunu söylüyor­du. Exxon’un haricinde Chev­ron, Shell, BP gibi petrol şirket­leri de uzun yıllar iklim krizini “sorgulayan” biliminsanlarının çalışmalarını destekleyerek, iklim değişikliğiyle ilgili uya­rıların üstünü örtme taktiğini uyguladı; koruyucu yasaları en­gellemek için lobi faaliyetlerine milyarlarca Dolar akıttı.

JAMES E. HANSEN – 1988

‘Sera etkisi saptanmıştır’ dedi: Kelimenin tam anlamıyla ‘yandık’

Pek çok uzman, küresel ısınma konusunda 1988’in kritik bir dönüm noktası oldu­ğunu söylüyor. Hükümetlera­rası İklim Değişikliği Pane­li, 1988 sonlarında kuruldu. 1988 yazı, kaydedilen en yük­sek ısılara sahne oldu. Ayrıca o yıl ABD’de ciddi bir kurak­lık ve sıcak dalgası yaşanmış; Amazon yağmur ormanlarında ve Yellowstone’da çok büyük yangınlar çıkmıştı.

Çözümün ana hatlarıysa bundan 1 yıl önce, yani dün­ya ülkeleri, atmosferin koru­yucu ozon tabakasını tehdit eden bazı sentetik bileşikle­ri ortadan kaldırmak için ge­rekli adımları ortaya koyan Montréal Protokolü üzerinde anlaşmaya vardığında belir­lenmişti. Her şeyin berrak­laştığı an, 23 Haziran’da ABD Senatosu’nda verilen korku­tucu bir ifade oldu. Venüs yü­zeyindeki kavurucu koşulları araştırırken dikkatini Dün­ya’nın insan eliyle değişi­me uğrayan atmosferi üzeri­ne yoğunlaştıran iklimbilim­ci James E. Hansen’ın, “Sera etkisi saptanmıştır ve iklimi­mizi değiştirmektedir” sözleri 1988’de manşetlere taşınmış­tı. Hansen, küresel ısınmanın başladığından yüzde 99 emin olduğunu söylemiş; atmosfer­deki sera gazlarının yoğunluğu en fazla 350 ppm’ye düşmez­se -kelimenin tam anlamıyla- “yandık” demişti. Bugün kü­resel CO2 ortalaması yaklaşık 418 ppm olarak ölçülüyor ve bu değer düzenli bir biçimde her sene 2-3 ppm artıyor.