İsmet İnönü: Ağır işitirdi ama, müziği duyardı

Atatürk devrimlerinden biri sayılması gereken müzikteki değişimlerimize İnönü’nün katkılarının her biri, şükranla anılacak girişimler, gayretler ve desteklerdir. Ankara- Cebeci’de ilk konservatuvarın kurulmasından itibaren hemen hemen tüm konserleri eksiksiz izlemesi, birçok siyasetçiye, üst düzey bürokrata örnek olmuş; opera ve konser salonları gibi mekânların yapımının önünü açmış; “Harika Çocuklar” yasasının çıkarılmasını sağlayarak İdil Biret, Suna Kan gibi yetenekleri desteklemişti.

Rahmetli İsmet İnönü 1973’ün son günlerin­de, 25 Aralık’ta vefat etmişti. O nedenle İnönü Vak­fı her yıl onunla ilgili bir dizi etkinlikler düzenler. Kendi evi olan Pembe Köşk’te İnönü ile ilintili tematik sergiler, konfe­ranslar, paneller ile anısı ya­şatılmaya çalışılır. İnönü’nün biricik kızı ve vakfın mütevel­lisi olan Sayın Özden Toker’in fedakârane gayreti ve gözeti­mi altında gerçekleştirilen bu etkinlikler birçok Ankaralı­nın ilgiyle izlediği bir olaydır. Özellikle öğrenci grupları için yakın tarihimiz hakkında öğ­retici olması bakımından göze çarpmaktadır. Bu arada müzi­ğe olan yakın ilgisi dolayısıyla başta CSO olmak üzere İnönü adına bir de konser düzenle­nir.

Sayın İnönü’yü 1960-73 arası bir dönemde 13 yıl bo­yunca oldukça yakından izle­me şansına erişmiş bir gazete­ciyim. Onunla yakın düşmüş­lüğümüzü, dostlarıma biraz esprili ve gizemli bir biçimde söylerdim. “İsmet Paşa ile her Cuma buluşuyoruz. Genellik­le hemen onun arkasında saf tutarım” derdim. “Nasıl yani” diye soranlara “Devlet Kon­ser Salonu’nda İsmet İnönü ile Mevhibe Hanım’ın yerle­ri en ön sırada, sağ blokun en başındaki iki koltuk; benim tercih ettiğim değişmez yerim ise, hemen ikinci sırada ikisi­nin arasına denk gelen koltuk­tur” diye açıklardım durumu. Orkestra idaresi çektiğim fo­toğraflardan yararlandığı için ricam üzerine bana o koltuğu ayırırdı. Orayı tercih edişimin nedeni de konsere eşlik eden solistlere en yakın ve onları en iyi gören bir pozisyonda olma­sıydı.

★ ★ ★

1960’lı yılların sonlarına doğruydu. TBMM Başkanı Sa­bit Osman Avcı’yı makamın­da ziyaret etmiştik. Kendisine bir ara “Sayın Başkanım, sizi son zamanlarda CSO’nun kon­ser salonunda pek sık görür olduk” demiştim. “Aman kar­deşim” diye söze başladı, bana konserlerle ilgili macerasını tatlı tatlı anlattı. “Bakanlığım sırasında bir meselenin hal­li için mutlaka İsmet Paşa ile özel görüşmem, onun fikirle­rini almam gerekiyordu. Ama bir türlü onu derdimi anlata­cağım rahat bir yerde kıstı­ramıyordum. Bana bir arka­daşım ‘Cuma akşamı konser salonuna git. Onu orada rahat­ça görebilirsin, bir punduna getirip randevu da alabilirsin’ 1950’li yıllardan beri gazetecilik dedi. Ben de o arkadaşı dinle­yip ilk cuma konser salonu­na gittim. Konser sırasında ne kadar sıkıldığımı anlatamam. Sağa sola bakındım. Tavanda­ki ışık sistemine, duvarlarda­ki ışık kutularına bakındım, sahnenin üzenindeki ampul­leri defalarca saydım, üzerim­deki sıkıntıyı bir türlü atama­dım. Mecburen ertesi hafta bir kez daha gittim. Herhalde bunların yaptığı işte bir kera­met vardır diye düşünmeye başladım. Doğrusunu söyle­mek gerekirse ilk seferdeki ka­dar da sıkılmadım. İsmet Paşa ile arada birkaç lâf da edebil­miştik. Az buçuk alışkanlık mı oldu nedir, çalınan eser­lerdeki ezgiler kulağıma hoş gelmeye başladı. Eh işte, üç hafta üst üste gidişim orkest­ra idaresinin dikkatini çekmiş. Beni meraklı biri sanmışlar herhalde. Dördüncü hafta on­ların protokol memuru bizim özel kalem müdürünü aramış ‘Sayın bakanımız bu hafta da teşrif edeceklerse yer ayıralım mı’demiş. ‘Olur’ dedik, böy­le böyle konser tiryakisi olup çıktık. Şimdi bütün haftanın yorgunluğunu, stresini cuma akşamları CSO konserlerinde atıp rahatlıyorum. O kadar da hoşuma gidiyor ki tahmin ede­mezsin. Meğer alışmak için önce bir çalışmak lâzımmış”.

★ ★ ★

Sabit Osman Avcı, klâsik müzik dinlemeyi nasıl önce yadsımış, daha sonra gayret göstererek zevk veren bir alış­kanlık haline getirmişse, biz­zat İsmet İnönü’nün kendi ha­yatında da böyle bir deneyim süreci yaşanmıştır. 19. yüzyılın başlarında, Os­manlı devletinin en uzak bir köşesi olan Yemen’de isyanlar başgöstermişti. İsmet İnönü kolağası rütbesiyle Yemen’e yapan ve atanmış, binbaşılık rütbesine orada yükseltilmişti. O sıra­larda San’a kentine döşenecek tren hattının ön çalışmaları­nı yapan Fransız şirketi savaş ortamı yüzünden işi bırakıp ülkeyi terketmişti. Şirketin mühendislerine ait bir san­dık eskiciler aracılığıyla Türk subaylarının eline geçmiş. Bu sandığın içinde bir gramo­fon ve alafranga türden plâk­lar varmış. Subaylarımız boş zamanlarda o plâklardan so­natlar, serenatlar, opera arya­ları gibi müzikler dinlemek­teymişler. Başlangıçta yadır­gadıkları için alay ettikleri bile oluyormuş. Ama alternatif olmadığı için dinleye dinleye alışanlar olmuş. İlk anlar gibi görünen Saffet Arıkan, inat­la anlamaya çalışan ise İsmet İnönü olmuş. İnönü kendi anı­larında “Benim hayatıma Batı musikisinin terbiyesi böylece Yemen’de girmiştir” demek­tedir.

Yemen dönüşünde İnö­nü’nün arkadaşı Kazım Kara­bekir ile bir aylık Avrupa yol­culuğu vardır. Berlin Büyü­kelçiliği ataşemiliteri Hasan Cemil Çambel onları bir opera temsiline götürmüş. Plâklar­dan kulak dolgunluğuna sahip oldukları aryaları canlı olarak dinleyecekleri için çok sevin­mişler. Talihsizlik ise saatler­ce süren Wagner operaların­dan birisine rastlamaları ol­muş. İnönü bu anısını mizahi bir dille “adam şarkısını söy­leye söyleye kapıdan odanın ortasına gelinceye kadar ya­rım saat geçiyordu” şeklinde bir yorumla anlatıyor. Sözünü “Canımızı dışarıya zor attık” diye bitiriyor. Onun demek istediği şuydu: “İnatla dinle­mezseniz sevemezsiniz. Bir kere sevince de bırakamazsı­nız”. O bu tür müziği sevmiş­ti. Dahası müziği insanı insan yapan başlıca değerlerden biri, önemli bir uygarlık aşaması saymış, toplum için bir talim ve terbiye aracı olarak gör­müştü.

1916’da Mevhibe Hanım ile evlendikten 21 gün sonra Di­yarbakır’a sefer emri çıkarıl­mış. Yola çıkmadan önce yap­tığı tek şey, bir iki haftalık eşi­ne armağan olarak bir piyano almak ve bir Rum madamı öğ­retmen olarak tutmak olmuş. Nitekim bir kız çocuğu dünya­ya geldiğinde, ikinci bir tecrü­be yaşanmış. İnönü cumhur­başkanı iken, Özden Hanım’a çocuk yaşlarda Devlet Konser­vatuvarı’nın değerli öğretme­ni Ferhunde Erkin’in ders ver­mesi sağlanmış. Özden Hanım bu konuda özel yeteneğinin ol­madığını ve bu derslerden çok sıkıldığını samimiyetle itiraf etmektedir. Bu denemeler bel­ki aileden bir müzisyen çıkar­mamıştır ama, tüm bir aile ve çevresinin güçlü bir müzikse­ver olmasını sağlamıştır.

İnönü’nün ısrarcı kişiliği­nin, onu bizzat bir enstrüman çalma denemesine kadar gö­türdüğü biliniyor. İnönü’nün çello çalma girişimi ilk başve­killik dönemini sonlandırdığı 1937 yılına, onun 50’li yaşla­rına rastlar. Unutulmamalı­dır ki İnönü İngilizceyi de 53 yaşında öğrenmeye başlamış ve diplomasi jargonundaki ince nüansları bile dillendi­recek bir olgunluğa erişebil­miştir. Kendisine iyi bir viyo­lonsel alınır. İlk hocası Edip Sezer’dir. O sıralarda Nazi rejiminden uzaklaşıp Türki­ye’ye sığınan birçok müzisyen bulunmaktadır. Bunlardan biri dünyaca ünlü Alman Yahudi­si çellist Davit Zirkin’dir. Hem Riyaset-i cumhur Orkestra­sı’nda baş çellist, hem da kon­servatuvarda hocadır. İnönü bir yıl kadar da ondan ders al­mıştır. Erdal İnönü’nün ifade­sine göre, babası bir eser icra edebilecek kıvama gelmemiş­tir. Zaten kendisinin de “Tam öğrenemiyeceğimi ben de bi­liyordum, ancak bir enstrü­manda sesler nasıl oluşuyor, bunu anlamak ve müziği daha çok duyumsamak için bu işe teşebbüs ettim” gibisinden bir savunması var.

Her şey bir yana, İnö­nü’nün Atatürk devrimlerin­den biri sayılması gereken müzikteki değişimlerimize katkılarının her biri, şükranla anılacak girişimler, gayretler ve desteklerdir.

Örneğin Cebeci’deki ilk konservatuvarın kurulması, o tarihî binada mevcut müteva­zı gösteri salonundaki bütün konserlerin ve başka sanatsal etkinliklerin İnönü tarafın­dan Cumhurbaşkanlığı süre­cinde ve sonrasında hemen hemen eksiksiz izlenmesi ve birçok siyasetçiye, üst düzey bürokrata örnek olması… Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yü­cel’e “Bu çocuklar mezun ol­duklarında sanatlarını nerede icra edecekler” diye sorarak, daha sonra yapılacak tiyatro, opera ve konser salonları gibi mekânların yapımının önünü açması… Üç-dört yaşındaki İdil Biret’in yetenek ve bece­risine, Suna Kan adındaki bir diğer çocuğun keman çalışın­daki maharetine tanık olur ol­maz “Harika Çocuklar” yasası­nın çıkarılmasını sağlaması… Tatbikat Sahnesi ile hayata ge­çen Devlet Tiyatroları, 1941’de başarılı bir Madam Butterfly temsiliyle başlayan opera hep onun zamanının eserleridir.

★ ★ ★

Ben ortaokulda iftihara ge­çen bir öğrenciydim. Bütün kanaat notların 9-10 seviye­sindeydi. Bir tek müzik öğret­menim bana düşük not veri­yordu. Müziği çok sevdiğim halde nasıl oluyordu bu iş? Demek ki yaratılıştan ağzımla kulağım arasında bir uyum­suzluk vardı. Dinlediğimi aynı tonlarda tekrar edemiyormu­şum. Bu kusur beni mutsuz kı­lacağına, üzerine gitme yolu­nu yeğledim. Lise çağımda ve hemen sonrasında İstanbul’da ciddi bir konser takipçisi ol­dum çıktım.

1960’ta CSO’nun en genç üyesiyle evlenip Ankara’ya yerleştiğimde böyle bir ön ha­zırlığım vardı. Fotoğrafçı ya­nım ise konserlerdeki şef ve solistlerin fotoğraflarını çek­meye itiyordu beni. Çok son­raları “En büyük Dinleyici: İsmet İnönü” başlıklı bir sergi açtığımda, sunu yazısını yazan Filiz Ali yazısına şu satırlarla başlayacaktı: “Tutkuyla mü­zisyenlerin fotoğrafını çeken iki fotoğraf sanatçısı tanıyo­rum. Biri Life dergisine çektiği fotoğraflarla ün yapan Alfred Eisenstaedt, öteki de ünlü fo­toğraf sanatçısı Ozan Sağdıç”.

Konser fotoğrafçılığının bazı püf noktaları vardır. Fo­toğraf makinası göstererek solistlerin dikkatini dağıt­mamak, onları kızdırmamak, şaşırtmamak önemlidir. Flaş patlatmamak, klik sesi çıkaran makine kullanmamak esastır. Bunlar bende zaten mevcut. Bir de başlangıçta dediğim gi­bi, Sayın İnönü çiftini siper gibi kullandığım için hiçbir solist beni görüp rahatsız ol­mazdı.

Ankaralı olur olmaz yap­tığım ilk iş o zamanlar Ayten Sokak’ta oturan İnönü’nün evinde özel portrelerini çek­mek olmuştu. Siyasal ortamda zaten onu yakından izliyor­duk. Başbakanlık merdivenle­rinin gediklisi gazetecilerden biri konumundaydım. Bunlar, içinde ilginç anekdotlar içeren apayrı öyküler… Konser sa­lonlarında her hafta bir araya gelmek ise, çok daha başka ve daha sıcak bir temas vesile­si olmuştu. Yıllar sonra İnönü Vakfı’nın etkinliklerinden bi­rinde Sayın Özden Toker beni İstanbul’dan gelen konuşma­cıya tanıtmaya çalışırken “Ba­bamın…” deyip bir an duraksa­mıştı. Sözü nasıl bağlayacağını beklerken “…konser arkadaşı” demişti, gülüşmüştük.

Aslında benim Ankara’ya atandığım günlerde başkent­te devletin özel bir konser sa­lonu yoktu. Cumhurbaşkanlı­ğı Senfoni Orkestrası, Cuma akşamları Opera binasında bir konser, Cumartesi günleri de Dil ve Tarih-Coğrafya Fakül­tesi’nin Farabi Salonunda ya benzer ya da farklı bir prog­ramla parasız öğrenci konse­ri vermekteydi. İdaresi, opera binasının bodrumundaki bir iki odadan ibaret, bir sığın­tı halinde yer almaktaydı. Or­kestranın kesinlikle bağımsız bir binada bir konser salonuna ihtiyacı vardı.

Aslı Mızıka-i Hümayun’a dayanan tarihî orkestra, Ri­yaset-i Cumhur Orkestrası olarak anılır olmuştu. 1953’te Türk Filarmoni Derneğinin kurulmasıyla orkestraya da Cumhurbaşkanlığı Filarmoni Orkestrası adı uygun görüldü. Nihayet 1957’de çıkarılan özel yasa ile adı CSO olarak tescil­lenmiş oldu. Bu yasa gereğince idari müdür, orkestra üyeleri tarafından kendi aralarındaki bir seçimle işbaşına getiril­mekteydi. 1960’ta müdürlük makamında flütist Mükerrem Berk bulunmaktaydı. Anka­ra’nın ilk sergievi Mimar Bo­natz tarafından Opera binası­na dönüştürülmüştü. Talatpa­şa Bulvarı üzerindeki ikinci sergievi ise amaç dışında kul­lanılıyordu. Bodrum katına yeni kurulan Devlet Plânlama Teşkilâtı’nın “bilgisayarları” yerleştirilmişti. Ana salona ise Güreş Federasyonu minderler sermişti, güreşçiler orada ant­renman yapıyorlardı. Müker­rem Berk genç mimar mühen­dis Ertuğrul Özakdemir’in te­sadüfen görüp önerdiği işte bu binaya göz dikmişti.

Milli Birlik Hükümeti za­manıydı. Fahri Özdilek ve Sıt­kı Ulay’ın olurunu almak ge­rekiyordu. Mükerrem Berk o işi kolayca halletti. Karar onaylandı, ancak Milli Bir­likçilerin bir şartı vardı. Eğer 29 Ekim’de orada bir konser verilebilirse binanın tümü CSO’nun olacaktı. Zamanın Milli Eğitim Bakanı Ahmet Tahtakılıç, Bayındırlık Baka­nı Mukbil Gökdoğan ve Güzel Sanatlar Müdürü Halil Dik­men’in destekleri de sağlan­mıştı. Önlerinde sadece 30 gün ve 38 bin liralık bir öde­nek vardı. Başdöndürücü bir hızla faaliyete geçildi. Bazı orkestra üyeleri bile maran­gozlara, boyacılara yardıma koştular. Koltuk yoktu, onların yerine tahta iskemleler dizil­di. Ve 29 Ekim’de vaadedilen konser geçici bir açılış ile o sa­londa verildi.

1961’de İnönü koalisyon hükümetinin başkanı olun­ca Mükerrem Bey hemen ka­pısına dayandı. İsmet Paşa onu karşısında görür görmez “Benden para istemeye geldiy­sen para yok” dedi. Mükerrem Berk “Para istemeye gelme­dim efendim, salon isteme­ye geldim” diye karşılık verdi. Böyle bir talep için akan sular dururdu. Orkestranın 36 bin lira olan genel gider bütçesi hemen 1 milyon liraya çıkarıl­dı. Yüksek Mühendis Ertuğrul Özakdemir’in gözetiminde ta­dilat projesi yürütülmeye baş­landı. Sonunda ortaya az mas­rafla oldukça fonksiyonel 740 kişilik bir salon çıkarılmıştı.

Açılışın baş konuğu elbette Başbakan İsmet İnönü idi.

İnönü, randevularına daki­kası dakikasına sadık kalma­ya azami dikkati gösterirdi. Konser saatine beş dakika ka­la muhakkak ana kapıda görü­nürdü. Orkestra müdürü onu kapıda karşılar, oturacağı ye­re kadar eşlik ederdi. O sırada üç-beş dakikalık bir konuşma geçerdi ikisi arasında. İnö­nü dinleti salonuna girer gir­mez coşkulu bir alkış başlardı. Konser dinleyicileri bunu ih­mal edilemez bir ritüel haline getirmişlerdi adeta.

Birçok kere ilginç diyalog­lara tanık olmuştum. Başlan­gıçta bir protokol odası yoktu fuayede. Gerektiğinde doktor odası o işi görürdü. Dünya ça­pında ünlü sanatçılarla buluş­ma olurdu. Artur Rubinstein, Wilhelm Kempff gibi 1800’lü yıllardan kalma kimi sanatçı­lar tarih bilirlerdi ve daha ön­ce Türkiye ile ilişkileri oldu­ğu için İnönü’ye büyük saygı gösterirlerdi. İnönü de onlarla uzun uzun sohbet ederdi, çün­kü ortaklaşa pek çok konula­rı vardı. Pierre Fournier, Paul Tortelier, Andre Navarra gi­bi çellistlerin kulağına İnö­nü’nün viyolonselle ilgisi za­ten fısıldanmış olurdu. Onlar da bu özel başbakan profiline ilgi duyarlardı.

İnönü konseri dinlerken bir taraftan da program der­gisini sonuna kadar okuma­yı sürdürürdü. Bir konse­rin solisti İsrailli bir çellistti. İnönü’nün yanında Dışişleri Bakanı Feridun Cemal Erkin oturuyordu. Mükerrem Bey arada gelmiş, onlara sanatçı hakkında bilgi vermeye çalı­şıyordu. İsmet Paşa elindeki program kitapçığını göstere­rek “Atıyorsun Mükerrem, bu­rada hiç öyle şeyler yazmıyor” demişti.

Mükerrem Bey’in müdür­lükten ayrılmasından sonra da gelen müdürler de aynı gele­neği sürdürdüler. İnönü yanı­na gelen müdürle orkestranın durumu, çalınan eserler ve sa­natçılar üzerine konuşurdu. O konuşmalardan bazı çalgıcıla­rı konservatuvar öğrenciliğin­den beri izlediği anlaşılıyordu. Örneğin çellist Erol Küyel’in solist olarak sahneye çıktı­ğı bir konser arasında başke­mancı ve müdür olan Ulvi Yü­celen’e “Çocuk çaldıkça açılı­yor maşallah” demişti.

Gördüklerimizin yanında duyduklarımız da oluyordu. İsmet İnönü’nün ağır işittiği malûm. İnönü için kulak hiza­sında sesi yansıtan ve büyü­ten aygıtlarla takviye edilmiş bir koltuk yapılmıştı. 1950’de Demokrat Parti iktidara gel­diğinde bu koltuğu depoya kaldırmışlar. 1960 sonrasında tıpkı Meclis’te kullandığı ses yükselticisinin bir benzeri ona Opera’da da sunulurdu. Küçük bir ekmek kızartma makina­sına benzeyen bu beyaz cihaz, orkestra çukurunu çevreleyen kırmızı maroken bant üzeri­ne yerleştirilir, İnönü’nün ku­laklığı ile irtibatlandırılırdı. Opera’da ayrıca dahili bir ses sistemi vardı. İnönü sahne­ye baktığı sürece hiçbir sorun yoktu. Ama bir şey söylemek üzere yan koltukta oturan Mevhibe Hanım’a doğru dö­nerse iki ses sistemi arasın­da akrostiş denilen fiziksel bir olay oluşuyor, merkezî sistem­den çok keskin bir “tiiii” sesi yayılıyordu.

“Maça Kızı” operasının bir sahnesinde bir Azeri te­nor (sanırım Lütfiyar İma­nof olacak) yerde ölü rolünde yatmaktaydı. Bizim üç opera­cımız, Necdet Aydın, Şinasi Özel ve Cemil Sökmen cesedin başındaydılar. Çok dramatik bir sahne; seyircinin nefesi ke­silmiş. Tam o anda İsmet Pa­şa’nın Mevhibe Hanım’a doğ­ru döneceği tutar. Çok keskin bir düdük sesi salonun bütün boşluğunda çınlamaya başlar. Yerde yatan ölü arkadaşta bir tedirginlik! Salondan duyul­mayacak ancak yakınında bu­lunan arkadaşlarının duyacağı bir sesle soruyor: “Ne oliyy?” Cemil Sökmen şakacı, şen bir arkadaş. Azeri tenorun soru­suna karşılık olarak “İsmet Paşa kısa dalgadan neşriyat yapıyor” diye yanıt vermesiy­le diğer iki sanatçının vida­ları gevşeyiveriyor. Eserin en dramatik sahnesinde kahka­halarını koyverip rezil olma­mak için kendilerini kulise dar atıyorlar. Yaylı sazlar ağıtsı bir hava çaladursun…

★ ★ ★

Tarih 22 Kasım 1963. Dev­let Konser Salonu’ndayız. O gece bir Opera Sahnesinde de bir eserin gala temsili oldu­ğu için İnönü oraya davetliy­di, operaya gitmişti. Onun boş kalan yerinde Dışişleri Bakanı Feridun Cemal Erkin oturu­yordu. Konser sırasında bir adam içeriye girdi. Dinleyici­lerin önünden eğile eğile ön sıraya doğru yöneldi. Bakanın yanına kadar ulaştı, kulağına bir şeyler fısıldadı. Bakan he­men yerinden kalkıp salondan fuayeye çıkmıştı. Bir gazete­ci içgüdüsüyle önemli bir şey olduğunu sezinledim, ben de onu izledim. Orada Bakan’a Kennedy’ye yapılan suikas­tın haberi veriliyordu. Feridun Cemal, Opera’daki İsmet İnö­nü’ye bu haberi yetiştirme te­laşı içindeydi. İki bina arasın­daki mesafe uzak sayılmazdı. Hemen caddeye fırlayıp koş­maya başladım. Bakanın ma­kam aracı trafiğin gerektirdiği yolları dönüp dolaşana kadar ben de Opera binasına ulaş­mıştım. Feridun Cemal Bey’in İsmet İnönü’ye aktarmasının da tanığı olmuştum. Herhalde Türkiye’de olayı ilk duyanlar­dan biri de bendim.

İnönü, vaktiyle salonunda pek çok konserler dinlemiş ol­duğu Cebeci’deki Devlet Kon­servatuvarını da hiç aklından çıkarmamıştı. Öğrencilerin se­zon sonu konseri, mezuniyet gösterileri, anma günü gibi da­vetlerini geri çevirmez, mut­laka katılırdı. Oradaki çocuk­lar sanki onun kendi evlatları gibiydi. Özellikle mezuniyet yılına ulaşmış olanlarla ayrıca ilgilenirdi. Öğretmenler bir so­runları varsa dert döker, kimi anıları paylaşırlardı.