Eyüp’te öz yuvasında Saray’da sultanın sofrasında

İktidar ve padişah, Loti için ilahi ve kutsal bir yapıdır. Öte yandan saltanatın sarayları, imparatorluk camileri, kimi zaman azametin ve göz kamaştırıcılığın simgesi olur; ama aynı Loti, Eyüp’te halkın arasına girince kendisini evinde hisseder ve bu mekanlar onun “Doğulu ruhuna” fazlasıyla hitap eder. 2. Abdülhamid sofraları ve İstanbul sokakları…

Doğu, Batılılar için yüzlerce yıl olumsuz ve ümitsiz gözlerle bakılan bir coğrafya olarak hem merak konusu olma özelliğini sürdürmüş hem de hiç değişmeden kalacağı için, her zaman “öteki” olma özelliğini koruyagelmiştir. Edward Said, bir Batılının Doğuluya bakışını şöyle özetler: “Şarklı, Şarkta yaşar; bir şark zorbalığı, şark şehveti ortamında, şark kaderciliğine gömülmüş halde, şarkın huzurlu yaşamını sürer (…) Genel bir nesne haline getirildiği için, şarkın tümüne özel bir egzantrikliğin örneği olma işlevi yüklenebilir. Şarklı birey, tuhaflığından kurtulamaz, ama tuhaflığı başlı başına bir eğlence konusu olabilir”. 

Loti için Doğu, bir Batılının bakışaçısıyla zaman zaman örtüşür. Bunu kendinden önce yazılmış metinlere ters düşmemek için de yapar. Ancak onun Türklere duyduğu sevgi ve ilgiyi de inkar edemeyiz. İktidar ve padişah, Loti için ilahi ve kutsal bir yapı olarak kendini gösterir. Öte yandan saltanatın sarayları, imparatorluk camileri, kimi zaman azametin ve göz kamaştırıcılığın simgesi olur; ama aynı Loti, Eyüp’te halkın arasına girince kendisini “öz yuvasında” hisseder ve bu mekanlar onun “Doğulu ruhuna” fazlasıyla hitap eder. 

Loti’nin Osmanlı başkentinde ilk ikameti 1 Ağustos 1876 ile 14 Mart 1877 tarihleri arasında olur. Yazar 1. Meşrutiyet’in ilanı ve Kanun-i Esasiye’nin (Anayasa) hazırlanışı dönemini yakından izler. Sadrazam Mithat Paşa’nın Meclis-i Mebusan’ın oluşturulmasına katkılarından sözeder. Bu dönemde padişah 2. Abdülhamid’dir. Loti, ülkenin Batılılaşma sürecine doğru giden bu yolda, padişahın bu sürece verdiği desteği şöyle eleştirir: “Anayasasını ilan eden zavallı Türkiye! Biz nereye gidiyoruz? (…) Anayasal bir Sultan; bu bana anlatılan davanın tüm fikirlerini yolundan saptırır. Eyüp’te herkes şu olaya üzülüyor; bütün iyi Müslümanlar Allah’ın onları terkettiğini ve padişahın aklını yitirdiğini düşünüyorlar. (…) Türkiye bu yeni sistemin uygulanmasıyla çok şey kaybedecek”.

Loti, 2. Abdülhamid’in iktidarının “ilahi yapısını” sık sık vurgular. Hükümdarlığın birçok noktasında beliren sarayları, imparatorluk camilerini göz kamaştıran bir tasvirle anlatır. Sultanla karşılaşıp sohbet etmesini “ ayrıcalıklı” bir Batılının diliyle kaleme alır. Kuşkusuz bu metinler, o dönemin saray adabını ve törenlerini tasvir eder; bu anlamda belgesel bir özellik taşırlar. Loti’nin protokole olan saygısı tartışılmazdır; ama iktidar oyunlarının gizli yüzünü ve özellikle Doğulu yapısını ortaya koyar. Sultan uzakta ikamet eder ve sarayına gitmek için camiden çıktığı sırada çok kısa bir süre için görünür. Hükümdarlığın dış görünüşü, ordunun gücü ve dalkavukların sayısı, imparatorluk bahçesinin düzenlenişi, saraydaki salonların sadeliği veya şatafatı gibi unsurlar hatırlatılır. Loti bir anlamda Türkiye ile olan ayrıcalıklı ilişkisini farkeder; imparatorluğu tanır; onun dünya üzerindeki rolünü değerlendirir. Huzura çıkışın hikayesi ise dünyanın gidişatı üzerine bir konuşmaya dönüşerek farklı bir çekicilik kazanır. İmparatorluğun kaderini, tehdit altındaki geleceğini ortaya serer. Sultan’ın imparatorluğun bütünlüğünü korumak için verdiği mücadelenin köklerini Türk İslâm’ından aldığını telkin ederek onun dokunaklı bir çehresini yansıtır. Tıpkı bir portrenin aynadaki yansıması gibi Loti de “Eski Doğu”nun değerleriyle, Batılılaşmanın uyuşmazlığı üzerine kahince düşünceler öne sürer. 

Bize sık sık Türklerin ve İslâm’ın hoşgörüsünden bahseden Loti, Batılının Doğu’ya ilişkin alışılagelmiş yargılarıyla toplumu ve devleti eleştirmekten geri kalmaz. Yine Loti, sık sık sultanların kaygılı ve gelecek korkusuyla dolu hâllerini hep onların yüzlerinden okur. Öte yandan padişahın misafirlerini ağırlarken gösterdiği, sadeliği ve kibarlığı da vurgular. Sultan, her zaman mütevazı ve gösterişten uzak “basit mobilyalarla döşenmiş, tuhaf bir sessizliğin hâkim olduğu” sarayında çok sıkı bir şekilde korunmaktadır. 

Doğu Ekspresi sayesinde Batı’ya ulaşmanın daha kolay olduğu bu dönemde Loti, padişaha “İstanbul’un dışa açılışını, değişmesini görmekten duyduğu üzüntüyü söyleme cesaretini” gösterdiğini vurgularken, “çok zarif bir hoşgörü ile anlaşılacağını ve affedileceğini” düşünür. Modernleşme yoluna girmekte olan toplumun “bayağılığa sürüklenmekte olduğunu” ve kendi değerlerini yitirmesinin ülkeye zarar vereceğine inanmaktadır. Kimi zaman da Sultan’ın böylesi bir ortamda, böylesi değişimler karşısındaki tavrını sorgular. Hatta onun bu gidişatı sezip sezemeyeceğini merak eder: “Biraz da hüzün dolu tedirginliğimi gizlemekte zorlanıyorum -bu geçiş döneminin insanı ürküten yıllarından sonra, yeni dönemin kestirilemeyen-  henüz benim de seçmekte zorlandığım olayları, Halife’nin sezip sezemediğini de merak ediyorum”.

Loti, kimi zaman 2. Abdülhamid döneminin istikrarsız yapısına da parmak basar. 1. Meşrutiyet’in getirdiği kısmi demokratik çabalara karşın genellikle Beyoğlu’nda yaşayan Hıristiyan cemaatin tedirginliği sözkonusudur. Camilere Müslümanlar dışındaki kişilerin girip-çıkması yasaktır. Kostantiniyye ve Beyoğlu’nda oturan Hıristiyan ve gayrimüslimler arasında korku ve endişe hüküm sürmektedir. 

Sultan, devleti Bab-ı Âli yerine Yıldız Sarayı’ndan yönetir. Aşılması imkansız yüksek duvarlarla çevrili sarayında münzevi bir yaşam sürer. 33 yıl gibi çok uzun bir dönem padişah olan 2. Abdülhamid, Loti’nin fazlasıyla sempatisini kazanmıştır. Ancak Loti bazen çocuksu yorumlar yapmaktan da geri kalmaz. Örneğin padişah onun yaşadığı hayata gıpta etmiş gibi, onun aklından geçenleri okur: “Padişah benim özgürlüğüme ve benim gençliğime sahip olmak için sahip olduğu el kadar büyük elmasını, hatta anayasasını ve meclisini verebilir”. 

İlk defa 1876’da gördüğü Sultan Abdülhamid’i 14 yıl sonra tekrar gördüğünde, onun kendisini takip ettirdiğini yazar. Hafiye teşkilatını kurdurmasını ve basına sansür getirmesini tekrar eder; ama tüm eleştirilerine karşın olumlu bir gerekçe bulmada oldukça mahirdir: “O hiçbir yerde görünmezdi ama insan onu her yerde duyumsardı; her yerde duyulan varlığının baskısı altında İstanbul sürekli titrerdi. O, Yıldız’daki yuvasından hiç çıkmazdı, bununla birlikte binlerce kulağıyla her şeyi işitirdi, her şeyi bilirdi, en önemsiz şeyleri, hatta benim ne yaptığımı bile; beni izlesinler diye polislere resimlerimi dağıtmıştı. İyi niyetli tabii, beni korumaları için”.

Loti, 23 Ağustos 1910 tarihinde, Sultan Abdülaziz’in oğlu şehzade Abdülmecid tarafından da yemeğe davet edildiğini anlatır. Şehzade’nin 2. Abdülhamid döneminde uzun süren bir hapis hayatı yaşadığını nakleder. Loti, 28 yıl sıkıntılı bir hayat yaşayan Şehzade gibi, tahta çıkması olası tüm hanedan mensuplarının aynı kaderi yaşadıklarını vurgular.

Zaman zaman karşılıklı güvensizliğin oluştuğu böylesi ortamlarda bile, Loti’nin Fransa’nın Doğu’daki tek dostunun Türkiye olduğunu defaatle vurguladığını biliyoruz. Hatta Fransa’nın Kırım’da, Trablusgarp’ta ve Balkan Savaşı’nda Türklerin yanında yer almamasına fazlasıyla üzülür. Bunu da yüksek sesle eleştirmekten geri durmaz. Sürekli aradığı sükuneti ve huzuru bulduğu İstanbul’un o mistik atmosferinin yokolacağını uzun zamandır hisseder ve dönüşsüz bir yola giren Osmanlı Devleti’nin gidişatına çok üzülür. 

*Prof. Dr. Galip Baldıran

Yazar, akademisyen.