Osmanlı Devleti’nde sonun başlangıcı, Kanunî döneminde ortaya çıkan bir dizi olumsuzlukla beslenmişti. Osmanlıları çöküşe götüren idari, siyasi, askerî ve ekonomik darboğazlar ile bağnazlık ve düzensizlik, bu dönemin ülke içindekini karakterini belirler. 46 yıllık uzun bir döneme damgasını vuran en önemli felaketler…
Birçok tarih anlatımı Kanunî Sultan Süleyman dönemini Osmanlı İmparatorluğu’nun en şa’şaalı yılları olarak ifade eder. Bir açıdan doğrudur da. Osmanlılar onun zamanında bir dünya gücü olarak öne çıkmış, başka ülkelerdeki olaylar üzerine tesir icra edilmiş, denizlerde etkili varlık gösterilmiştir. Ancak gene aynı dönemde Osmanlı toplumu içeride büyük bir bunalım yaşamaya başlamıştı. Neredeyse yarısı (1520-1566) onun padişahlığı altında geçen 16. yüzyıl büyük bir bunalım dönemi, çöküş tohumlarının hızla yeşerdiği yıllardır.
Kanunî öncesindeki bazı olayların da dönüm noktaları olduğunu pekala iddia etmek mümkündür. Örneğin yiğit Şehzade Yakup’un geri çağırılıp Bayezıt tarafından boğdurulması; Fatih ölünce kapıkullarının İstanbul’da ilk kez yağmaya çıkmaları; Kanunî’nin büyükbabası 2. Bayezıt’ın kapıkullarının desteğini alarak Cem Sultan’ı kovması da bu tür önemli olaylar arasında sayılmıştır.
Anadolu’da bozulan dirlik ve düzenlik Kanunî, Osmanlı hanedanının 10. sultanıdır ve bu ilk 10 sultan aynı zamanda büyük birer komutandır. Belki sekizinci padişah 2. Bayezıt’ın durumu tartışılabilir ama o da devleti bir deniz gücü haline dönüştürmüştür. Bu 10 padişah, imparatorluğun sonuna kadar, yani üç buçuk asır yavaş yavaş harcanan toprak sermayesinin neredeyse tümünü oluşturup miras bırakmışlardır. Ne var ki, bu geniş topraklarda hiçbir zaman uzun süreli istikrar olmamış, büyük tarihçilerimizden Mustafa Akdağ’ın deyimiyle “dirlik ve düzenlik” bozulmuştur. İşte tüm bu bozukluklar 16. yüzyılda ortaya çıkmış bulunuyordu.
Süleyman’ın tahta çıktığı 1520’de hazine boş, şehirler asayişten yoksundu. Süleyman, vakıf toprakları ve mîrî arazilerden gelir yaratma ve vergileri arttırma yoluna gitti. Aynı zamanda yüksek gelirli tımarları kapıkulu taifesine tahsis ediyor, tımarlı sipahileri küstürüyordu. Vergilerin artmasına rağmen hazinede yeterli para olmayınca, hükümet harcamalarının vilayetlerdeki mukataalardan (gelir getiren devlet varlıklarının iltizama verilmesi yoluyla) karşılanması esas alındı. Bunların sayısı giderek artmıştır. Vakıf toprakları ve mîrî araziler de para peşinde koşan yetkililerin gözünden kaçmadı.
Bu süreçte ellerine para geçen devlet görevlileri köylünün elindeki toprakları alarak çiftlik kuruyor ve böylece toprak rejimi hızla bozuluyordu. Birçok yerde rüşvetle atanan görevlilerin tefecilik yaptıkları da sık rastlanan hadiselerdendi. Böylece mülklerini yitiren köylüler ya kentlere gidiyor ya da eşkıyalığa çıkıyordu. Bunların bir kısmı valilerin yanında Sekban veya Saruca denilen hizmetliler olarak, bir nevi onların kapıkulu haline dönüşmüştür. Bu koşullarda, devletin sadece savaş yıllarında topladığı Avarız vergisi sürekli hâle geldi. Yetkilerini kötüye kullanan görevliler ise köylüye eziyet ediyor, onları angaryaya koşuyor ve hayvanlarını onların ekinleri arasına salıyordu. Bu son husus önemlidir, çünkü çiftlik kuran görevliler daha çok hayvan yetiştiriciliğine yönelmişti.
İşte bu koşullarda, 1520’de, yani padişahlığının daha ilk yılında Kanunî başa çıkılamaz sorunlarla karşılaşmıştı. Bununla birlikte yaptığı ilk işler lakabına uygundu. Mallarına el konulan bazı kişilere tazminat vermiş, bazı sürgünleri serbest bırakmış ve evleri basıp zorbalık yapan silahlı kişileri idam ettirmişti. Reaya çocuklarını köle olarak sattığı anlaşılan Prizen Beyi de idam edilenler arasındaydı. Keza, Kanlı Cafer olarak bilinen Gelibolu Sancakbeyi ve dolayısıyla Kapudan-ı Derya Cafer Bey’in kellesi alındı. Gene 1520’de bugünkü Halep ve Şam dolaylarında Canberdi Gazali isyanı vardır ki, ertesi yıl bastırılıncaya kadar devletin başına büyük gaile açmıştı. Bu şekilde yeni padişaha bir “hoşgeldin” karşılaşması oldu ama olaylar kısa sürede atlatılmış gibiydi. Ancak tüm bunlar, yaklaşmakta olan yeni isyan ve kargaşalıkların yanında çok küçük kalacaktı.
İsyanlar: Anadolu’da kontrolün kaybolması
Hemen ardından Rumeli’de Ohri, Avlonya, Yanya ve Manastır isyanları; Anadolu tarafında İçel, Adana, Konya isyanları başgösterdi. Babası Yavuz Selim’in son yılında Celal isimli bir kişi tarafından Bozok’ta çıkarılan isyan da tam sona erdirilmemişti. İşler giderek kontrolden çıkmaktaydı. Kadılar ve paşalar soygunculukta sınır tanımaz hale gelince, topraklarını bırakıp kentlerde ve kasabalarda başıboş dolaşan eski çiftçiler, duruma göre asilere veya onları bastırmaya gidenlere katıldılar. Çoğu halde kimin asi, kimin onlara karşı gönderildiği dahi belli olmuyor, çünkü iki taraf da soygunculukta birbirinden geri kalmıyordu.
Pekala, işler nasıl bu kadar hızlı bir şekilde çığırından çıkmıştı? Bunun birden fazla nedeni vardır ve hepsi birbirini ağırlaştırmıştır. İlk olarak, bu dönemde büyük bir nüfus artışı olmuş, siyasi genişlemeye paralel bir ekonomik büyüme olmayınca, bu durum ciddi bir geçim ve işsizlik baskısı yaratmıştı. Gene bu dönemde imparatorluk doğal sınırlarına ulaşmış olup, seferler eskisi kadar kârlı bir iş olmaktan çıkmış, hazineye akan para azalmıştı. Esasen, Kanunî’nin babası Selim de Bayezıt’ı kolayca tahttan indirmişti; zira onun döneminde sefersiz yıllar çoğalmış ve sefer ganimetlerinden yoksun kalan Kapıkulu ahalisi huzursuz olmuştu. Halbuki Bayezıt’ı tahta çıkaran da onlardı. Ne var ki, Selim’in seferleri de onları memnun etmedi; zira seferler ganimetin bol olduğu zengin Avrupa topraklarından çok, ganimet getirmeyen, büyük sıkıntı ve kimi zaman açlık çekilen uzak bölgelerde, İran, Irak ve Mısır’a doğru olmuştu. Seferler bu kadar uzayınca her kış evlerine dönmek zorunda olan Tımarlı Sipahiler aşırı sıkıntı çektiler ve işe yaramaz hâle düştüler. Seferin sadece intikali 80 (Tuna) ila 190 gün (Bağdat) arasında olunca, savaşmak için vakit kalmıyordu. O dönemde kış mevsimleri, savaşa olanak vermeyecek kadar soğuktu. Kaldı ki, fethedilen uzak kalelerde sürekli garnizon bulundurmak için maaşlı askerlere olan ihtiyaç artmıştı.
Kapıkulları ve leventlerin durumu
Avrupa’da yeni fetihler yapılamaz olunca, nüfus fazlası olarak görülen ahaliyi aktarma olanağı da azaldı. Bunları Asya’da fethedilen yerlere göndermek esasen mümkün değildi. Böylece şehirlere yığılan başıboş leventler hırsızlık, soygun ve cinayet gibi olaylara fazlaca karışmaya başladılar. Ancak, bunda yalnız değillerdi. Medreselere yığılan ve “suhte” adı verilen talebeler de işsizlikle karşılaşınca hücrelerinden çıkarak asayişi bozar hale geldiler. Halbuki, çoğunun ailesi onları leventlere karışmasınlar diye medreseye göndermişti. Bir süre sonra, medrese öğrencilerinin isyanı ile kapıkullarının tımarlılarla mücadelesi, diğer ayaklanmalarla birleşip karmaşayı daha derinleştirdi.
1526’da Anadolu’da Baba Zünnun Ayaklanması başladı. Bazı gelenekçi tarihçiler bunları Safevilerin yıkıcı kışkırtmasına bağlasa ve bunda gerçeklik payı olsa da, esas neden Anadolu’da dirlik ve düzenin bozulmasıydı. Aksi halde Baba Zünnun ardı ardına üzerine yollanan üç orduyu bozguna uğratamaz, sürekli ve ardı-arkası kesilmeyen bir destek bulamazdı. Bu isyanın sona erdirilmesinden kısa bir süre sonra bu defa Kalenderoğlu isyanı patlak verdi. Bu asi lider de sürekli asker toplayabiliyordu ki, bunlar arasında Baba Zünnun’un hayatta kalabilen taraftarlarının olduğu ifade edilmiştir. Kalenderoğlu, İç Anadolu’da birbiri ardına kendi üzerine gönderilen birlikleri yenmiş, ancak binbir zorlukla yenilgiye uğratılabilmişti.
Mısır hadisesi: ‘Hain’ Ahmet Paşa
Ülkede isyanlar sadece Türk nüfusun çoğunlukta olduğu Anadolu ve bazı Rumeli yöreleriyle sınırlı değildi. Uzak vilayetlere atanan yüksek görevliler de sık sık isyan ederek orada bir nevi devlet içinde devlet haline geliyorlardı. Bunlara Mısır’da sıkça rastlanır, zira burası çok büyük geliri olan zengin bir beylerbeyliği idi ve İstanbul’a çok uzaktı.
Kısa sürede büyük bir hazine biriktiren valiler bunları padişaha gönderecek yerde bağımsızlıklarını ilan edip kendi devletlerini kurma peşine düşüyorlardı.
Bunlardan birisi, gene Kanunî’nin padişahlığının ilk yıllarına rastladı ki, o dönemde Mısır’ın imparatorluğa ilhakından beri sadece altı yıl geçmişti. 1523’te buraya tayin edilen Vezir (Hain) Ahmet Paşa kısa sürede burada fiili iktidarı elinde tutan Türk veya Çerkez kökenli Memlûklar ile birleşerek Osmanlı garnizonunu imha veya esir etti; kendisini de Mısır hakimi ilan etti. Ne var ki, 1524 Ocak ayında başlayan isyan, orada örgütlenen sadık unsurlar sayesinde bastırıldı.
Ne var ki, daha fetihten hemen sonra Suriye ve Mısır’da ortaya çıkan bu isyanlar, İstanbul’un bu bölgelere tam hakim olamayacağının işaretleriydi. Nitekim buralar, imparatorluğun sonuna kadar sayısız isyan ile Osmanlı Devleti’nin başına sürekli gaile çıkarmıştır. Kanunî döneminde artık sınırları çok genişlemiş olan ve bölgeleri farklı sistemlerle yönetilen imparatorlukta, paşaların ve vezirlerin komploları ile Kapıkulu askerlerinin isyanlarının hiç bitmediğini görürüz. Örneğin, daha 1525’te İstanbul’da küçük bir Yeniçeri ayaklanması görülür ki, bu da Yeniçeri Ağası ile Reisülküttabın idamıyla sonuçlanmıştır.
Ekonomik sıkıntılar: Değer yitiren para
Kanunî devrindeki krizin diğer bir nedeni de paranın değerini sürekli yitirmesi, aynı miktar gümüşten daha fazla sikke basılması, her yeni sikke basımında eskilerin toplanıp yenileri dağıtılırken vergi kesilmesidir. Fatih bu yola başvurmuş, oğlu Bayezıt bu yola başvurmayacağına söz vermiş ama bu iş sonra da devam etmiştir. Bu durum maaşları eriyen Kapıkullarının sürekli isyanlarında önemli bir faktördür. Bir altının 40 akçeden 60 akçeye çıkmış olmasında, devlet gelirlerindeki istikrarsızlığın yanısıra, gümüş darlığının da etkisi vardır. Bu arada ithalat artmış, İtalya, İngiltere ve Fransa’dan kumaş, ayakkabı, kiremit ve her türlü eşya gelmeye başlayınca yerli üretim zarar görmüştür. Ayrıca Fransa’ya ilki 1536’da verilen kapitülasyonlar nedeniyle bu ülkenin bayrağını taşıyan gemilere zarar verilmesi yasaklanmıştır. Halbuki 19. yüzyıla kadar Akdeniz’de korsanlık yarı-resmî bir kurumdu. Böylece Anadolu leventlerinin Mağrip korsanlarına katılma yolu kapandıkça, bu faaliyet Ege’de yoğunlaştı, ama başıboş eşkıyalara katılımlar da arttı.
Keza, bu dönemde ticaret yolları da Akdeniz’den okyanuslara kaymış ve bu stratejik gelir kaynağı kurumaya başlamıştı. Gerçi Doğu malları en azından yüzyılın sonuna kadar Akdeniz ticaretinde yer tutmaya devam etti ama giderek azaldı. Osmanlıların Doğu ticaret yollarının kapısı olan İskenderiye ve diğer Levant limanlarını almasının, tam da Portekizlilerin Hint Okyanusu’na çıkmasının ertesine rastlaması büyük bir talihsizliktir. Osmanlılar bu ticarete bir süre hakim olsa, bu alanda sermaye birikimi olan bir tüccar sınıfına sahip olabilirdi. Gerçi bu dönemde Osmanlılar, Hint Okyanusu için özel bir donanma inşa edip iki sefer yaptılar ama bu alanda yüzyılardır tecrübe kazanmış olan Portekizliler karşısında başarılı olamadılar. Bu, uzun vadede Osmanlı çöküşünün en önemli nedenlerinden biri olacaktı. Şayet Doğu ticaretini ellerinde tutabilseler veya büyükçe bir pay alabilseler, gelen kaynaklar ülkenin çehresini değiştirebilir ve sürekli istikrarsızlığın yarattığı bunalım yerini istikrara bırakabilirdi.
Kışa kalan seferler, perişan olan askerler
Bütün bu gelişmeler karşısında seferler sürüyor, bunlar da ahalinin üzerindeki yükü arttırıyordu. 1521’de ayağının tozuyla Belgrad seferini yapan Kanunî, ertesi yıl Rodos’u aldı ve 1526’da Mohaç’ta çok büyük bir zafer kazandı. Ancak üç yıl sonra Viyana’da çok kötü planlanmış bir kuşatma yaptı ve 27 Eylül’de başlayan kuşatmayı 14 Ekim’de kaldırdı ki, bu tarihte dönüş yolunu çoktan yarılamış olmaları gerekirdi. Ordu açlık ve soğuktan kırıldı (En az 14 bin asker öldü ki, bu rakamın daha fazla olması muhtemeldir). Küçük Buz Çağı’nın hakim olduğu o dönemde seferler normalde 3 Kasım’da sona erdirilmeye çalışılırken, ordunun kalıntıları ancak Aralık ortasında perişan halde İstanbul’a dönebilmişti. Bağdat ve Tebriz ile Hint Okyanusu’na yapılan seferler ise çok masraflı ve zor olup, gelir getirmeyecekti.
Hazinenin sıkıntı içerisinde olmasına rağmen yapılan ısraf da dikkati çekmekteydi. Şirvan Valisi’nin 1547’de İstanbul’da konuk olduğu zaman yapılan şölenlerde su gibi para akıtılmasına büyük tepki duyulmuş ve bu Süleyman’ın kulağına gidince “Biz saltanatın namusuna düşeni ettük” demişti. Ancak 1550’de durum öylesine rayından çıkmıştı ki, kamu düzeninin kurulması için hiçbir tedbir kâr etmez hale gelmişti.
‘Boğdurmalar’ ve kardeş kavgaları
1553’te Şehzade Mustafa’yı boğdurması da Süleyman’a karşı büyük bir tepki doğurdu. 1555’te Düzmece Mustafa olayı çıktı. Şehzadeye çok benzeyen bir asi kolaylıkla büyük bir güç topladı ve isyan zorlukla bastırıldı. 1559’da oğulları Selim ve Bayezıt, Konya Ovası’nda muharebeye tutuştu. Bu kardeş kavgası ülke için başlı başına bir felaketti, zira Kanunî’nin destek verdiği Selim, Bayezıt kadar yetenekli bir kişi değildi. Ayrıca Bayezıt daha fazla Türkmen aşiretlerine dayanıyordu ama Yeniçeriler ve topçular Selim’in zaferini garanti ettiler (Bu durum Süleyman’ın büyükbabası olan Bayezıt ile büyük amcası Cem arasındaki durumla büyük benzerlik arzetmektedir. Sonuçta Kapıkulları, bir kez daha diğer şehzadeyi destekleyen Türkmen ve Karamanlılar karşında üstün gelmişlerdi).
Şehzade Bayezıt yanındaki 12 bin asker ve dört oğluyla birlikte İran’a çekildi. Kanunî, İran Şahı üzerinde büyük baskı yaparak ve daha sonra hediyelerle ikna ederek oğlu Bayezıt ve torunlarını boğdurttu. Gerek İran, gerekse de Anadolu’da büyük infial yaratan bu olaydan sonra cenazeler Sivas’ta defnedildi. Böylece iki yetenekli oğlunu ve torunlarını, Hürrem’den doğan Selim uğruna katletmesi ülkede büyük bir sarsıntı yaratmış; “Muhteşem” Süleyman, muhteşem bir zalim olarak görülmeye başlanmış; entrikacı Kapıkulu paşaları birbirlerine karşı komplolar ile devleti zaafa uğratırken, ahaliyi soymaya devam etmişlerdir.
Sultan Süleyman bu karmaşa karşısında asayişi hiçbir şekilde tesis edemedi. Anadolu’da dirlik-düzenlik tamamen ortadan kalktı; ahali bir süre sonra şehirlerde barınamayarak uzak yerlere çekildi. Buna “büyük kaçgun” adı verilir. Yayla ve yüksek alanlara çekilenler kısa süre sonra dönmeyi ummuşlar ama dönememişler; kentler ve ovalar viraneliklerle dolmuş, Anadolu fakirleşmiş, eşkıyalık kurumsallaşmıştır. Kendi yaptığı uygulamaları İslâm hukukuna uygun hale getirmek isteyen Süleyman bu amaçla Ebusuud Efendi’yi şeyhülislâmlığa getirdi ama, bu da asayişi ve düzeni sağlayamadı.
Anadolu’da ‘Büyük Kaçgun’
Konunun bir yanı da, bu dönemde Şiilerin Anadolu’da etki yaratarak tehdit oluşturmasına karşı tepkinin yaygınlaşması ve bunun genel bir bağnazlığı tetiklemesidir. Sünnî muhafazakarlık daha önceleri medreselerde yeri olan kelam, mantık, felsefe ve tasavvuf düşüncesini haram saymış; bu da yaratıcı ve eleştirel düşüncelerin baskı altına alınmasına yolaçmıştır. Sadece mezhep farkları değil, kalıpların dışına çıkan her düşünce tehdit olarak görülerek bağnazlıkla üzerine yürünmüştür. Ebusuud Efendi bu işi kılıfına uyduran fetvaları vererek bu süreçte önemli rol oynamıştı.
Bahsettiğimiz olumsuzluklar 1. Süleyman döneminde artmış, süreç geri dönülemeyecek şekiller almıştır. Elbette o, bütün bu kötüye gidişin tek sorumlusu olarak görülemez ama, iktidarı sayısız krizle örülmüş çok acılı bir dönemdir.
