Türklerin dünden bugüne 1000 yıllık Anadolu macerası

11. yüzyıldan bugüne Anadolu’da kalıcı olan Türkler, asırlar boyunca Hazar Denizi’nin kıyılarından batıya akan atalarımız; çok sorunlu bir bölgede varoluş savaşı verdi. Anadolu platosu ve engebeli yüksek arazide tarih boyunca istilalara karşı bir ricat ve güç oluşturma alanı sağladık. O dönemden 19 Mayıs 1919 tarihinde ateşlenen İstiklal Harbi’ne; Ankara’nın yeni merkez olmasına; günümüzde iklim kriziyle tetiklenen coğrafi değişikliklere; kuzeyimizde devam eden ve genelleşme eğilimi taşıyan sıcak savaşa uzanan süreçte mücadelemiz sürüyor.  

Tarih, coğrafyadan ba­ğımsız anlaşılamaz. Her coğrafya, dağları, ovaları, denizleri, çölleri ve nehirleriyle, üzerinde yaşanan toplum hare­ketlerini belirlemiştir. Bunlar sadece olayların cereyan ettiği birer sahne değildir. Toplumla­rın faaliyetlerini, gelenekleri­ni ve tüm karakterini oluşturur. Bozkır ve deniz farklı toplumlar üretir. Toplumların kültür alış­verişi ve göçleri de özellikleri farklı coğrafyalara taşıyıp yeni sentezlere yolaçar.

Anadolu, birçok diğer uygar­lığın yanısıra Hititlere, Friglere, Lidyalılara, Likyalılara, Helen, Pers ve Romalılara evsahipli­ği yapmış, Moğollar tarafından istila edilmiş, ayrıca kısa veya uzun süreli birçok başka işga­le uğramıştır. Akdeniz’e uza­nan diğer yarımadalar, örneğin İber ve Balkanlar gibi, bin yıllar içerisinde hoyrat kullanılmış, yıpranmış, yorulmuş ve verimi azalarak yoksullaşmıştır. Tüm olumsuz koşullara rağmen, gene Anadolu sayesinde ayakta kal­dık; İstiklal Harbimizi, Anado­lu platosuna dayanarak sonuca götürdük.

Önce fizikî coğrafyamızın hayatımızı nasıl belirlediğine bakalım.

Türkiye ortalama 1.150 met­renin üzerinde, dünyanın en yüksek rakımlı ülkelerinden bi­ridir. Çin (Tibet ile birlikte) ve Moğolistan dışında ortalaması bizden daha yüksek sadece üç And ülkesi ve Himalayalar’daki Nepal ile Etiyopya gibi az sayı­da Afrika ülkesi vardır. Anadolu platosu, yukarıda değindiğimiz yüksek ortalamanın da üzerin­dedir. Bu coğrafya, birçok alçak ülke gibi nehir ve su yollarıyla birleştirilmemiş olup, seyre el­verişli hiçbir nehire sahip de­ğildir. Dünyanın gelişmiş böl­gelerinin hepsinin vaktiyle su yolları üzerinde kurulduğu unu­tulmamalıdır. Bu olgu, üretim ve ticaretin gelişmesine engel olmuş, çoğunlukla yakın çevresi tarafından beslenebilen şehirler küçük kalmıştır.

İstanbul her zaman ağırlık­la deniz yoluyla beslenmiştir. Nitekim Bursa, Adana, Sam­sun gibi az çok büyücek şehir­ler de deniz kıyısındaki verimli ovaların üzerinde veya yakının­da olup, tarihî başkentler olan Konya ve Karaman bile ancak irice birer kasaba sayılırdı. Yük­sek rakımlı yaylalar bir miktar hayvancılığı mümkün kılmış; ne var ki en eski neolitik kültürler­den birisinin burada başlamış olmasının yanısıra, bin yıllardır yapılan aşırı otlatma, toprağı fa­kirleştirmiştir. Anadolu’nun or­talama tahıl verimi, Trakya’nın yarısından bile azdır. Orman varlığının azalması ise dünya ortalaması civarındadır.

Toprak veriminin düşük­lüğü, şehirlerin, dolayısıyla ta­rımdışı faaliyetin gelişmesini engellediği için kritik öneme sa­hiptir. Hititlerin kullandığı ka­rasaban ve çarık 1950’lerde bile görülebiliyordu ve 20. yüzyıla kadar iç ulaşım birkaç tek hatlı demiryolu hariç sadece hayvan gücüyle sağlanıyordu. Sonra traktörler ve makineler geldi; toprağın ve yeraltı sularının hoyratça sarfedildiği, adeta ca­nının çekildiği bir aşamaya geç­tik. Bu kaynaklarımızla birlikte gıda yeterliğimiz azaldı, toprak­tan anlayan nüfus çok hızlı iç ve dış göçle erime sürecine girdi. Buna karşın cumhuriyet döne­minde, tarihte ilk kez Anado­lu’nun mekan birliği sağlandı. Bu, sorunlu da olsa, kentlerin büyümesine, tarımdışı faaliyet­lerin çeşitlenerek gelişmesine yolaçtı. Dünyada hiçbir toplum 100 yılda yedi kat nüfus artışına uğramamıştır. Anadolu’nun ge­ne de bu nüfusu ayakta tutabil­mesi, mekanizasyona rağmen mucize gibidir.

Günümüzde, örneğin Bursa ve Adana’da olduğu gibi, verim­li ve zengin ovaların sağladığı artık ürünle başlayan sanayi­leşme, şehirlerimizin yaklaşık yarısına önem taşıyan ölçülerde yayılmıştır. Ne var ki Türkiye tarımdışı faaliyetleri öğrenir­ken, tarımı ve toprağı ve suyu fazlasıyla ihmal etmiş; dün­yanın her yerinde olduğu gibi, ucuz fosil enerjisine dayanan gelişmemiz birçok sorun doğır­muştur.

Anadolu platosunun ve en­gebeli yüksek arazinin bir di­ğer özelliği ise, tarih boyunca istilalara karşı bir ricat ve güç oluşturma alanı olmasıdır. Os­manlılar son savaşlarını hep Anadolu’ya dayanarak yapabil­mişti. Bizans’ın çöküşünün de Anadolu’yu yitirdikten son­ra kaçınılmaz hâle geldiği ta­rihçilerin hemfikir olduğu bir konudur. Burada değinmeden geçmememiz gereken konu, Rumeli’deki kayıplarımızın bizi aşırı yıpratmış olmasıdır. Gerek Doğu Roma yani Bizans gerekse Osmanlılar, iki tarafa dayana­rak bir taraftan gelen tehditleri savuşturmuştu. Bu coğrafyada tek ya da bir­buçuk ayaklı olmak zorluk getirir. Yani Balkan Sa­vaşı, aslın­da İstiklal Harbi’nin yitirmiş ol­duğumuz ilk aşaması sayılabilir. Gene de Anadolu’ya dayanarak güçlenmek mümkün oldu.

Anadolu platosu ile kıyı­larındaki dört denizin ilişkisi, tıpkı bitişik olduğumuz üç kara alanı gibi, ayrı birer yazı konu­sudur. Ancak şuna değinmek gerekir ki Marmara ve Boğazlar Anadolu’nun doğal uzantısı ve Türkiye’nin olmazsa olmazı­dır. En büyük eksikliklerimiz­den biri, uzun süre denizcilik­te başarısız olmamızdır. Önem sırasına bakmadan, geçmişe matuf olarak, diğerlerini şöyle sıralayabiliriz: Engebeli ve yük­sek arazinin mekanizasyonun gelmesine kadar mekan birli­ğini kısıtlı tutması, kişi başına kullanılan inorganik enerjinin (rüzgar, su) tarih boyunca Av­rupa’dan üç kat daha az olması, dolayısıyla tarımda düşük ve­rimlilik. Bunların ötesi, elbette toplumsal organizasyon, gele­nekler ve üstyapı kurumlarıyla ilgili konulardır.

Bütün çevremiz içsavaş­lar ve işgallerle ateş içerisine girmişken, bunun bize de sıç­ramaması olanaksızdı. Ancak, bunları bir ölçüde kontrol altına alabildik. Anadolu coğrafyası, geçmişte olduğu gibi, gelecekte de çok çeşitli tehditlerin altında kalacaktır. Bu nedenle, çevre­mizle iyi ilişkilerin geliştirilme­si ve hareket alanımızın gelişti­rilmesi, Anadolu üzerindeki ya­şantımızın ne kadar rahat veya sıkıntılı olacağını belirler.

Anadolu’nun bir diğer özel­liği de çokkültürlü, çok dinli ve mezhepli bir coğrafya olmasıdır. Bunlar etnik farklılıklarla tam olarak çakışmamış, böylece or­taya çok parçalı bir sosyal man­zara çıkmıştır. Bu parçaların tam olarak bütünleşme süre­cinde olması kaçınılmazdır ama sözkonusu süreç, bilindiği gibi sürekli dış müdahaleler altında devam etmektedir. Birçok ülke­nin geçtiği süreçlerden rahatça geçemedik ya da nispeten geç ve hızlandırılmış olarak geçtik. Hızlandırılmış uluslaşma, hız­landırılmış laiklik, hızlandırıl­mış demokratikleşme vs. Bu sü­reçler devam ediyor ve gelecek nesillerin iradesi bunu nasıl ta­mamına erdirir bilmiyoruz.

Sonuçta, tüm avantajları ve dezavantajlarıyla birlikte Ana­dolu’ya dayanarak yaşıyoruz ve bu toprakların değerini bilenle­rin, sahip çıkanların artmasını diliyoruz.