Yakın tarihte Ortadoğu’nun ve “İslâmcılığın” şekilenmesinde dönüştürücü bir etki oluşturan 1979 İran Devrimi’nin lideri Humeyni (1902-1989), tarihsel önemine karşın biyografi çalışmalarına çok az konu olmuştu. Köln Üniversitesi’nden Katajun Amirpur’un kitabı, kronolojik bir seyrin yanısıra kritik hadiselerin arka planını da izliyor.
Katajun Amirpur’un kitabında öncelikle Humeyni’nin hayatı kronolojik olarak, bakışaçısını şekillendirmiş etkiler özellikle mercek altına alınarak aktarılıyor. Ancak bu, Humeyni’nin düşünsel gelişimini anlamak için yeterli değil. Öncelikle Şiilik üzerine konularla ilgili kimi temel bilgilere sahip olmak gerekiyor. Yazar bu nedenle, günümüzde İran hükümet sisteminin temelini teşkil eden bu din âliminin yönetim yetkisini, tarihî geleneklerle birlikte detaylı bir şekilde anlatıyor.
Kitaptan, yüzyıllar önce başlayan tartışmalarda iki farklı görüş ortaya çıktığını öğreniyoruz. İlk görüşe göre insanlar Şii ulemanın fetvalarına uymak zorundadır. Karşıt görüş ise Kuran’ın ve Peygamber’in talimatlarına sadık kalmak koşuluyla, her dindar kişinin kaynakları okuyup yorumlayabileceğini savunmaktadır. 18. yüzyılda ilk görüş sahipleri baskın çıkınca İslâm’ın Şii mezhebinde Katolik Kilisesi’ne benzer bir ulema sınıfı ve ruhani bir hiyerarşi oluşmuştu. Bu hiyerarşi Humeyni liderliğindeki devrimden bugüne, İran yönetim sisteminin de önkoşullarından birini oluşturuyor.
Yazar, Humeyni öncesi İran tarihinin önemli dönüm noktalarına da değiniyor. 19. yüzyıldan itibaren askerî ve teknolojik açıdan üstün olan Avrupa’yı yakalama çabası, bizde olduğu gibi İran’da da Batı temelli bir düşünce süreci başlatıyor. Bu süreç yine Osmanlı Devleti’nde olduğu gibi 20. yüzyıl başında meşrutiyet devrimiyle (1905-1911) sonuçlanıyor.
Humeyni’nin 1902’de doğumundan sonrasının anlatıldığı bölümlerde İran tarihi ile Humeyni’nin yaşamı paralel ilerliyor. Sıradan bir çocukluk geçiren Humeyni’nin ailesiyle ilişkilerini, din eğitimi almaya başlamasını ve bir din adamı oluşunu bu bölümde görüyoruz. 1950’lerde İslâm’ın siyasallaşması süreci başlıyor. 1960’lardan itibaren Humeyni ve birçok Şii din adamı artık siyaseten etkili olabileceklerini anlıyor, harekete geçiyor. Humeyni, 1961’de kadınlara seçme seçilme hakkının verilmesini protesto ettiği dönemde sivriliyor ve kamuoyunda tanınıyor. Gerçi Humeyni bu dönemde din adamlarına siyasi rol atfediyorsa da, onların yönetimde olmalarını değil hükümeti kontrol etmelerini savunan bir çizgide; ulemanın bizzat iktidarda olması gerektiği ise sonraki dönemlerde ortaya çıkacak bir görüş.
Kitabın Türk okurlar için en ilginç yeri, Humeyni’nin Bursa’daki sürgün günleri. 1964-1979 arasında yurtdışında sürgünde kalan Humeyni, bu sürenin ilk 11 ayını Bursa’da, bir istihbarat subayı olan Ali Çetiner’le eşi Melahat Çetiner’in evinde geçirmiştir. Laikliği benimsemesi nedeniyle hiç hazzetmediği Türkiye’de bulunmaktan rahatsızdır Humeyni. İlk zamanlarda, misafir olduğu evin hanımı Melahat Çetiner’in başının açık olmasından hoşlanmasa da sonradan aileyle yakınlaşır. Ali Çetiner’le yüzmeye gider, İran’dan gelen ziyaretçilerinin getirdiği tatlıları aileyle paylaşır.
1960’larda Humeyni sürgündeyken, 1941’den beri İran’ı yöneten Şah Muhammed Rıza Pehlevi için de zor günler başlamıştır. Şah’ın izlediği güçlü modernleşme ve sekülerleşme siyaseti, yolsuzlukları, hem İslâmcılara hem de diğer gruplara yönelik sert baskısı güçlü bir muhalif cephenin oluşmasına yol açacaktır
Laik muhalefete oranla daha iyi örgütlenmiş olan, ülke çapında camilerle inançlı kesimlerin oluşturduğu bir ilişki ağından destek alabilen dindar muhalefet, 1971’den sonra daha aktif hâle gelir. Humeyni diğer siyasi liderlere göre daha avantajlıdır; zira sürgünde İran yönetiminin müdahale edemediği bir pozisyondadır. Taraftarları onu ziyaret eder, talimatlar alır, konuşmalarını kaydedip tüm ülkede yaygınlaştırırlar.
Gidişatın aleyhine geliştiğini gören Şah Rıza Pehlevi, 16 Ocak 1979’da kendi kullandığı uçakla aniden ülkeyi terkeder. Uçakta Pehlevi’nin ailesiyle birlikte çok değerli 12 yarış atı da vardır.
Nihayet 1 Şubat 1979’da, 15 yıllık sürgünden sonra Tahran’a geri dönen Humeyni’yi tam 2 milyon kişi karşılar. Humeyni, BBC muhabiri John Simpsons’ın kendisini bekleyen milyonlar karşısında ne hissettiği sorusuna çok kısa bir yanıt vermiştir: “Hiçbir şey.”
30 Mart 1979’da monarşi ile İslâm Cumhuriyeti arasında seçim yapılan referandumda oyların yüzde 98,2’si “İslâm Cumhuriyeti” yönünde verilir. Humeyni iktidarı resmen başlamıştır. Bu tarihten sonra Şah’ı devirmek için en az İslâmcılar kadar mücadele eden komünist TUDEH ve Müslüman Marksist örgütler, burjuva-liberal Millî Cephe güçleri de dahil olmak üzere tüm gruplar siyaset sahnesinden silinmeye çalışılır. 10 yıllık sürecek Humeyni döneminde binlerce kişi İran hapishanelerinde katledilecek, kat kat fazla kişi ülkeyi terkedecek, ülkede kalan milyonlar ise kendilerini duygusal bir sürgüne hapsedecektir.
Humeyni’nin geride bıraktığı son trajedilerden biri de Şubat 1989’da yazar Salman Rüşdi hakkında Şeytan Ayetleri kitabında Peygamber’e hakaret ettiği gerekçesiyle ölüm fetvası çıkarmasıdır. Fetvadan sonra Rüşdi’nin kitabıyla ilintili birçok kişi, yayıncılar ve çevirmenler katledilir. Yazar Amirpur, Humeyni’yi bu karara almaya iten nedenin basit bir öfke olmadığını söylüyor. Amirpur’a göre her ne kadar İran Devrimi birçok Sünni tarafından da hayranlıkla izlenmiş olsa, nihayetinde Şii mezhebinin devrimidir. Yazar, Humeyni’nin Rüşdi fetvasıyla İslâmiyet’in önemli savunucusu olarak tanınma ve tarihe kendisini bu şekilde kaydetme şansı görmüş olabileceğine değiniyor.
Humeyni, Rüşdi fetvasından yaklaşık 4 ay sonra, 3 Haziran 1989’da kalp krizi sonucu hayatını kaybeder. Kitaptan öğrendiğimize göre, eşine ve çocuklarına son olarak şunları söylemiştir: “Kalmak isteyenler kalsın; gitmek isteyenler gitsin. Işığı kapatın, uyumak istiyorum.”
