Türk denizcilik tarihinin en önemli ismi Barbaros Hayrettin, neredeyse 5 asırdır çeşitli vesilelerle anılıyor, anlatılıyor, yaşatılıyor. 27 Eylül 1538’deki Preveze Deniz Savaşı, Osmanlıları Akdeniz’den silmek isteyen Avrupa devletleri için bir kabus olmuş; “Büyük Amiral”in bu zaferiyle başlayan anma geleneği, kesintilere uğrasa da devam ettirilmişti.
Osmanlı İmparatorluğu’nun zaferler yüzyılı 16. yüzyılda, denizlerdeki egemenliği perçinleyen ve Kuzey Afrika’yı devletin topraklarına katan Barbaros Hayrettin dönemin yıldızıydı. Barbaros, üstün denizcilik bilgisi ve tecrübesinin yanısıra emsalsiz bir taktisyen olduğunu da 27 Eylül 1538’deki Preveze Deniz Savaşı’nda göstermişti. Osmanlıları Akdeniz’den silmek isteyen Avrupa’nın ümidi, alev alev yanan Haçlı Donanması ile birlikte Preveze’de kül olmuştu.
Barbaros sonraki dönemlerde de donanmanın sefere çıkarken padişah ile aynı derecede saygı göstererek türbesini selamladığı “Büyük Amiral” olarak anılacaktı. Ölümünden sonraki ilk baharda Kasımpaşa tersanesinden çıkan donanma, Beşiktaş önlerine demir attı. Kaptan Paşa ile harp gemileri reisleri ve mürettebat Barbaros’un türbesini ziyaret etti, ardından demir alarak top ile onu selamladı. Gelenekselleşen bu uygulama, 19. yüzyıl ortalarına kadar sürdürüldü. Ancak artarda gelen Çeşme, Navarin ve Sinop facialarında yakılıp imha edilen Osmanlı donanması iyice güçten düşmüştü. Yanan gemilerde şehit olan leventlerle birlikte bahriye kültürü ve gelenekleri de küllere karışmıştı. 20. yüzyıl başlarında bu gelenek canlandırıldı; Preveze Deniz Zaferi’ni ve Barbaros Hayrettin Paşa’yı yadetmek için önce “Barbaros İhtifali” (Anma Töreni) ardından “Donanma Günü” ve nihayetinde “Deniz Kuvvetleri Günü” kutlanmaya başlandı.
Esasen 19. yüzyıldan itibaren Avrupa ülkeleri, meşruiyet ve ulusal kimlik oluşturmak için “gelenek icadı” marifetiyle “millî bayramlar” oluşturmaya, kutlamaya başlamışlardı. Osmanlı Devleti’nde de 2. Meşrutiyet’in ilan edildiği 23 Temmuz 1909 tarihinde iyd-i millî (millî bayram) kutlanmaya başlandı. Her yıl düzenlenen törenlerde donanma geçit merasimi yapar; Barbaros Hayrettin Paşa anılır, türbesi ziyaret edilir, adına mevlüt okutulur, sancağına madalya takılırdı. Bu faaliyeti “Barbaros ihtifali” (anma töreni) olarak sahiplenen Osmanlı Donanma Cemiyeti de türbe ve çevresinin imarı içinde girişimde bulunmuştu. Cemiyet bu bağlamda, İngiltere’deki “Navy League”in kamuoyuna deniz gücü bilinci aşılamak maksadıyla Trafalgar Deniz Savaşı’nı bir bayram ve Amiral Horatio Nelson’u bir millî kahraman olarak yüceltme çabasını örnek almaktaydı. Zaten İngilizler de Barbaros’u “Türklerin Nelson”u olarak addediyordu; 1936’da Kral Edward da Barbaros’un türbesini ziyaret etmek istemişti. İki denizcinin amaçları da birdi: Anavatanı ileriden ve denizden savunmak, denizaşırı toprakları korumak için bir donanma geliştirmek.
Mütareke yıllarında (1918- 1922) dahi kutlanan ancak sonraları unutulan Barbaros’u anma faaliyeti, Yavuz zırhlısı onarılıp donanma güç kazanınca tekrar gündeme gelmişti. Deniz konularına ilgisi nedeniyle “sivil amiral” olarak bilinen gazeteci Abidin Daver bu meseleye öncülik etti. Hem Cumhuriyet gazetesindeki köşesinde hem de dönemin başbakanı Celal Bayar nezdinde konuyu hükümetin gündemine taşıdı. Preveze Muharebesi’nin 400. yılında Barbaros Hayrettin Paşa’nın hatırasını ve zaferini yadetmek için tören düzenlenmesini; türbesinin de şerefine layık bir millî deniz mabedi haline getirilmesini teklif etti. Teklif uygun görüldü; Cumhurbaşkanı Atatürk’ün de onayıyla 27 Eylül 1938’den tarihinden itibaren “Barbaros ihtifali” düzenlenmeye başlandı.
Bu ilk törene iştirak eden bahriye tören kıtası, dönüşte, programda olmamasına rağmen içlerinden gelerek Dolmabahçe Sarayı’nda bulunan Cumhurbaşkanı Atatürk’ü bando eşliğinde selamladı. Müteakiben, Başbakan Bayar’ın bulunduğu sancak gemisi ile etkinliğe katılan diğer askerî ve sivil gemiler önce Barbaros’un türbesini, ardından Cumhurbaşkanı’nı denizden selamladı. Atatürk, akşam denizde düzenlenen ışık oyunlarını yatağından izledi. Tören sonrasında İstanbul valisi tarafından kendisine çekilen şükran telgrafına cevaben memnuniyet ve takdirlerini iletti.
Daha sonraki yıllarda, türbenin olduğu bölgedeki yapılar istimlak edildi ve etrafı temizlenerek meydan haline getirildi. Meydana yapılan Barbaros abidesi, 25 Mart 1944’te Cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından törenle açıldı. Türbe ise 18 Nisan 1950’de hizmete girdi.
Savaş sonrasında, yine Abidin Daver tarafından ABD ve İngiltere gibi denizci ülkelerde olduğu gibi, halkın donanmasıyla kucaklaşacağı ve ülke bahriyesinin gücünün sergileneceği bir “Donanma Günü” yapılması gündeme getirildi. Donanma Komutanlığı da bu amaçla “27 Eylül Preveze Deniz Zaferi” gününü seçti. Böylelikle 1948’den itibaren 27 Eylül’ler, Barbaros Anma Töreni’nin yanısıra Donanma Günü de olarak çifte denizcilik bayramı şeklinde kutlanmaya başlandı.
1959 ve 1961’de kutlanan Donanma Günü çokuluslu bir boyut kazandı. İstanbul’a liman ziyareti yapmakta olan Amerikan savaş gemileri törene şeref kıtası ile iştirak ederek anıta çelenk koydu; alay sancakları gösterildi. 1968’deki kutlamaya, Cezayir Deniz Kuvvetleri Komutan Yardımcısı ve Donanma Komutanı Üsteğmen Fethi Lahdar iştirak etti. Memleketinden getirdiği toprağı ataları olarak kıymet verdikleri Barbaros’un türbesine koydu (bundan tam 37 yıl sonra Şubat 2005’te Türkiye’ye resmî ziyarette bulunan ilk Cezayir Cumhurbaşkanı Abdelaziz Bouteflika da Barbaros’in türbesini ve Deniz Müzesi’nde bulunan ona ait eşyaları ziyaretle onun hatırasını yadedecekti).
1964’den sonra Preveze Zaferi yıldönümleri “Donanma Günü” yerine “Deniz Kuvvetleri Günü” olarak kutlanmaya başlandı. Ancak bu uygulamaya Genelkurmay Başkanlığı’nca 1974’te son verildi. Aslında amaç, askerî kurumları daha önceki Türk devletlerindeki emsalleri ile eşleştirmekti. Çaka Bey’in Bizans donanmasını yendiği ve ilk Türk deniz zaferi olan Koyun Adaları Savaşı’nın kazanıldığı 19 Mayıs 1090, “Deniz Kuvvetleri Kuruluş Günü” olarak kabul edildi. 19 Mayıs 1975, 885. kuruluş yılı olarak kutlandı. Ancak hemen ardından kuruluş yılı, Çaka Bey tarafından 50 parçalık ilk Türk Donanması’nın oluşturulduğu ve Ege’nin sıcak sularına yelken açıldığı 1081 senesine götürüldü.
1996’dan itibaren Deniz Kuvvetleri Günü’nün tekrar 27 Eylül’de kutlanmasına başlandı. Dönemin Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Güven Erkaya, donanmanın halkla kucaklaşmak için İstanbul Boğazı’nda geçit töreni yapması geleneğini tekrar canlandırdı. 30 Ağustos 1996 Zafer Bayramı etkinlikleri kapsamında görkemli bir geçit töreni yapıldı; deniz bandoları Üsküdar ve Ortaköy’de konser verdi. Bu geleneğin canlandırılması, Ege’de 1994 ve 1996’da Yunanistan’la yaşanan krizlerin sonrasına denk gelmesi nedeniyle de anlamlıydı. Bahriyenin kamuoyu nezdindeki görünürlüğünü artıran bu tören, 1997, 1998 ve 2009’da, 30 Ağustos ve 29 Ekim bayramlarında yinelendi.
Barbaros Hayreddin Paşa’nın Beşiktaş’taki türbesini denizden “çımavira” ile selamlama geleneği ise Mavi Vatan-2019 Tatbikatı sonrasında, 9 Mart 2019 tarihinde Deniz Kuvvetleri tarafından tekrar başlatıldı. Preveze Deniz Zaferi’nin 481. yıldönümü olan 27 Eylül 2019’da Karadeniz’den dönen Donanma, Barbaros’un türbesini ve İstanbulluları tekrar “çımavira” ile selamladı. Ardından, Deniz Kuvvetleri karargah binası protokol giriş holünde Barbaros’un sancağının sergilenmeye başlanması, geleneğin sembolik anlamını kuvvetlendiren bir uygulama oldu. Bu durum yurtdışı basında, Türk Donanması’nın gelişme gösterdiği ve deniz yetki alanları mücadelesi yaptığı bir dönemde, şanlı geçmişine bir saygı mesajı olarak yorumlandı. 2020’de TCG Barbaros, 2021 ve 2022’de ise TCG Kemal Reis fırkateyni denizden selamlama yaptı.
Daha önce 27 Eylül’lerde tören öncesinde protokol tarafından yapılan türbe ziyaretleri de, Barbaros’un ölümünün 475. yılı olan 4 Temmuz 2021’den itibaren mezar başında bir anma etkinliğine dönüştü; 2022 ve 2023’te tekrar edilen bu uygulama da gelenekselleşecek gibi görünüyor.
27 Eylül, donanma için yakın tarihimizde giderek sembolleşen bir gün oldu. Donanma Cemiyeti ilk kongresini 27 Eylül 1965’te yaptı. Cemiyet, en önemli girişimi olan “Atatürk Filotillası Kampanyası”nı da 27 Eylül 1970’te hayata geçirdi. 27 Eylül’ler, Deniz Kuvvetleri’nin gururu olan Millî Gemi (MİLGEM) projesindeki korvetlerinin kızağa konma, denize indirilme, donanmaya katılma törenlerinin; ayrıca “Yeni Tip Denizaltı Projesi”nin dördüncü gemisi olan Aydın Reis’in ilk kaynak töreninin de gerçekleştirildiği gün oldu.
Son 30 yılda Barbaros Hayrettin Paşa ve Preveze Zaferi daha geniş kapsamlı ve katılımlı olarak kutlanıyor. Bu gelenekleri yaşatmak, özellikle Mavi Vatan’da hak ve çıkar mücadelesinin öne çıktığı dönemlerde denizcilik bilincinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması konusunda başlatılan gayretlere de doğrudan katkı sağlıyor.
Foto 1: Ressam Pietro Della Vecchia tarafından yapılmış bir Barbaros Hayrettin Paşa Portresi.
Foto 2: Ohannes Umed Behzad’ın fırçasından Preveze Deniz Zaferi (1866, İstanbul Deniz Müzesi)
Foto 3: Beşiktaş Barbaros İhtifali Hatırası, 1923.
Foto 4: Donanmaya ait bir grup gemi, deniz geçit töreninde.
Foto 5: İstanbul Boğazı’nda Türkiye Deniz Filosu’nun tatbikatlarından bir görünüm.
Foto 6 & 7: 1961’de konuk ABD Deniz Piyadeleri İstanbul’daki Cumhuriyet Anıtı’na doğru yürümüş ve çelenk bırakmıştı. (üstte, solda). Beşiktaş’ta bulunan Barbaros Hayreddin Paşa Türbesi (üstte, sağda).
Foto 8: 2020 yılında Preveze Zaferi ışık gösterileri eşliğinde Haliç’te canlandırıldı.
