Pierre Loti konusunda aydınlarımız ikiye bölünmüştür. Kimileri onun Türklere karşı yapılan haksızlıklara tepkisini teşekkürle karşılar; kimileri ise aslında Osmanlıların zayıf ve geri kalmış hâlini acıyarak sevdiğini savunur. O, tüm bunların ötesinde özgür, yürekli ve yeri geldiğinde hem kendi ülkesini hem Türkiye’yi eleştirebilmiş bir yazardı.
Pierre Loti, 8 Ocak 1850’de Fransa’nın Atlantik sahilindeki Rochefort kentinde doğdu. Deniz subayı olarak görev yaparken 42 yaşında “Kırk Ölümsüzler” olarak anılan Fransız Akademisi’nin üyeliğine seçilen Loti, Fransızların gözünde çok değerli bir romancıdır. Realizm akımında yeri olan İzlanda Balıkçısı (Pêcheur d’Islande) gibi romanlarının yanısıra Romantikler arasında sayılabilecek Aziyadé türünde eserleri de vardır.
Medeniyetin, hızlı gelişmeler ve değişmeler uyarınca aşırı maddileşmesine ve insani değerlerden uzaklaşmasına tepkilerini romantik eserlerinde ortaya koymuştur. Doğu’nun Batı’da eleştiri konusu olan tipik özelliklerini gözler önüne sermeye çalışmış ve bu yaklaşımının esin kaynağı olarak, yaşadığı dönemdeki Türk örneğinden yararlanmak yöntemini seçmiştir. Bu tercihini okuyucusuna kabul ettirebilmek için, bir yandan İstanbul’un Avrupai yaşam sürdürülen kesimlerine tepkilerini ayrıntılarıyla anlatırken, diğer yandan geleneksel Doğu tarzı yaşam sürdürülen bölgelerde bulduğu huzuru, güveni, dayanışmayı ön plana çıkarmaya ve bunları ruh dinginliğinin kaynağı olarak tanıtmaya özen göstermiştir. Türklerin gerek gayrımüslim cemaatlere gösterdikleri hoşgörü gerek çeşitli toplulukları birbirleriyle kaynaştırmaktaki başarıları, Loti’nin Türkiye’ye bağlılığını daha da artırmıştır.
İstanbul’a ilk olarak 1876’da, görevli deniz subayı olarak gelen Pierre Loti’nin Aziyadé adlı romanına adını veren kadın; Eyüp’teki yaşamına, İstanbul’a ve Osmanlı yaşam biçimine duyduğu hayranlığın bir yansımasıydı. Bunu 1892’de Fantôme d’Orient (Doğudaki Hayalet), 1906’da Les Désenchantées (Bezgin Kadınlar) romanları takip etti.
Loti’nin Türkiye ile ilgili yazılarının ikinci dönemi, Balkan ve Trablusgarp savaşları, 1. Dünya Savaşı, işgal günleri, Sèvres ve Millî Mücadele yıllarına rastlar. Bu dönemin kitapları, siyasi yönü ağır basan eserlerdir. Bunlar arasında 4 kitap, birer “Türkiye savunması” olarak öne çıkar. 1913’te yazdığı La Turquie Agonisante (Can Çekişen Türkiye) kitabıyla Batı politikalarını eleştiren Loti, aynı yıl devlet konuğu olarak geldiği İstanbul’da, Tophane rıhtımında büyük bir törenle karşılanmış, Padişah Sultan Reşat tarafından Saray’da ağırlanmıştır. Balkan Savaşları’nda, 1. Dünya Savaşı’nda ve Anadolu’nun İtilâf kuvvetleri tarafından işgal edilmesinde, Yunanların ve Ermenilerin Türkler aleyhinde İngiliz hükümetlerince desteklenen faaliyetine karşı hep Türkler’i savunmuştur.
Pierre Loti, “Bizim gerçek dostumuz Türklerdir” diyor; Türkiye’nin Tanzimat’tan bu yana sürdürdüğü Batılılaşma gayretlerini bir bir sıralıyor; herkesin sustuğu ve korktuğu bir dönemde Ermenilerin Türkiye’de nasıl katliam yaptığını Avrupa’ya bildiriyordu. Ancak Türk düşmanı bütün unsurlar Paris’te ayağa kalkıyorlardı. Loti’nin yazılarını kapışan Le Figaro gazetesi bile “Artık senin yazılarına yer veremem” diyordu. Türkleri savunmak, Fransa’nın yanlış politikalar güttüğünü anlatmak için kaleme aldığı “Les Massacres d’Armenie” (Ermeni katliamları) broşürü-1918/1919; Les Alliés qu’il Nous Faudrait (Bize Lâzım Olan Müttefikler) broşürü-1919; La Mort de Notre Chère France en Orient (Aziz Fransa’mızın Doğu’daki Ölümü-1920) adlı eserini, kendisine uygulanan sansür yüzünden ancak 1. Dünya Savaşı bittikten sonra yayımlatabildi.
Millî Mücadele döneminde Anadolu’daki direnişe destek vermesi ve kendi ülkesi olan işgalci Fransa’yı ağır bir dille eleştirmesiyle Loti, Türk halkının da sempatisini kazanmıştır. 1920 yılında “İstanbul Şehri Onursal Hemşehrisi” olarak kabul edildi ve 10 Ocak 1920’de onun adını taşıyan bir de cemiyet kuruldu (bu cemiyet 1930’lu yıllarda dağılmıştır). Daha sonraları İstanbul’da Divanyolu’nda bir caddeye Pierre Loti Caddesi ve Eyüp’te bir kahvehaneye de Pierre Loti kahvesi adı verildi. Günümüzde bu kahvehanenin olduğu tepe Pierre Loti Tepesi, bu tepeye ulaşmak için inşa edilen teleferik de Eyüp-Piyerloti teleferiği olarak anılmaktadır. İstanbul’da Fransız Başkonsolosluğu bünyesindeki öğretim kurumunun adı da Pierre Loti Lisesi’dir.
Loti’nin Türk dostluğu konusunda, Türk aydınları ikiye bölünmüştür. Kimi aydınlar onun gerçekten bir Türk dostu olduğuna inanıyorlar; Osmanlı Devleti’ni bir kültürel ve tarihsel birikim dönemi olarak algılayan bir anlayış içinde, Loti’nin Türk milletine dostça yaklaşımını, Türklere karşı yapılan haksızlıklara tepkisini ve Türk milletini savunan katkılarını minnet ve teşekkürle karşılıyorlardı. Kimileri ise onun aslında Osmanlıların zayıf ve geri kalmış hâlini acıyarak sevdiğini savunuyordu. Bunlara göre Loti, Türk milletinin geleceğiyle ilgilenmeyen, nostaljik duygular içinde takdir ettiği Osmanlı toplumunun değişmeden kalmasını isteyen Osmanlı hayranı bir “oryantalizm budalası”ndan başka bir şey değildi.
Nâzım Hikmet, “Şarlatan Piyer Loti” şiirinde (1925) kendisinden “Çürük Fransız kumaşlarını yüzde beşyüz ihtikârla Şarka satan bir burjuva” olarak bahsediyor ve yergisini hakaretâmiz eleştirilere kadar vardırıyordu:
“Hatta sen
Sen Pier Loti!
Sarı muşamba derilerimizden
birbirimize geçen tifüsün biti
senden daha yakındır bize
Fransız zabiti!”
Buna karşılık Abdülhak Şinasi Hisar İstanbul ve Pierre Loti adlı kitabında Loti’ ye övgüler yağdırıyor ve onun yazılarının bazı Türklerin yazdıklarından daha millî bir his ve zevk taşıdığını söyleyerek, Türkiye ile ilgili bütün eserlerinin Türkçeye çevrilmesini diliyordu.
Türkler için Loti, bunun da ötesinde anlamı olan, bir Türk dostu, bir cesur yürek, bir aydın, haksızlıklara karşı çıkmış bir vefakar dost ve yanlışlar yapan kendi ülkesini savaş ortamında, Türkiye sevgisi uğruna eleştirebilmiş bir özgür ve yürekli insandır. 1910’larda Avrupa’yı şekillendirme gayretleri sürerken; bu süreci, bütünleşmiş bir Avrupa’ya Türkleri de katarak, Türklerden ayrı düşünülemeyecek bir şekilde özgür, hoşgörülü, ayrımcılık gütmeyen, ırkçılıktan uzak bir yaşam bağlamında görmek isteyen bu kültür insanını Türkler takdir etmişler; kendi kuşaklarına, bizim kuşaklarımıza, bir Fransız dost olarak bu yönüyle tanıtma gayretinde bulunmuşlardır. Bu görüşte olanlara, başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere cumhuriyetimizin kurucuları da dahildir.
2000 Ocak ayında, Pierre Loti’nin doğumunun 150. yıldönümü münasebetiyle, Kültür Bakanlığı olarak zengin bir anma programı düzenledik. Pierre Loti’nin, Fransız siyaset adamı Başbakanlık ve Dışişleri Bakanlığı yapmış dostu Louis Barthou’ya ve eşine yazdığı mektupların Fransa’da satışa çıkarılması üzerine -zamanın Kültür Bakanı İstemihan Talay’ın isabetli kararıyla- Türkiye kültür tarihindeki ender mali operasyonlardan birini gerçekleştirip mektupları iki günde satın alarak Türkiye’ye kazandırdık. Loti’nin biyografisi üzerine uzmanlaşmış Alain Quella-Villéger ve Bruno Vercier adlı iki Fransız yazarı Türkiye’ye davet edip mektuplar üzerinde bir tasnif çalışması yaptık ve tıpkı-basım tekniğiyle iki cilt halinde yayımladık.
Türkiye ile Fransa arasında dostluk köprüleri kurmaya uğraşan Pierre Loti gibi değerlerden iki ülke halkının yararlanacağını düşünüyorum. Pierre Loti Dostları derneğimizin kapısı, bu köprüden yol almak isteyenlere her zaman açık.
Dr. Fikret Nesip Üçcan
Pierre Loti Dostları Derneği Başkanı
Başbakanlık ve Kültür Bakanlığı eski Müsteşarı
