Dünya Savaşı sırasında esir düşen Türk askerlerinden yüzlercesi bugün Myanmar’daki esir kamplarında tutulmuş; çoğu burada şehit olmuş ve gömülmüştü. On yıllarca ilgi gösterilmeyen mezarlar parçalandı; 2011’de yapılan son şehitlik ise orijinal mezartaşlarını, dönemin anı ve izlerini barındırmıyor.
Biri “Kardeşim” diyordu “yeni tutsaklıktan kur tulup geldim. İznim debitmek üzere. Günler geçiyor. İşlemler daha fazla uzamasın istiyorum”. Masa başındaki memur yanıt veriyordu: “Kırmızı g..lü balmumu ile davet etmedik. Gelmeseydiniz”.
Teğmen Mehmet Arif (Ölçen), 1. Dünya Savaşı sonunda esaretten dönenlerin Harbiye Nezareti’nde gördüğü aşağılayıcı muameleyi böyle anlatıyor. Bir de dönemeyenler vardı. Binlerce meçhul asker esir kamplarında hayatını kaybetti.1. Dünya Savaşı’nda Türk ordusunda 200 binden fazla asker esir düştü. Bu esirlerin 135 binden fazlası İngilizler tarafından Kıbrıs, Malta, Mısır, Hindistan ve Myanmar’daki kamplara gönderildi.
Burma’daki esirleri en çok zorlayan şey iklimdi. Sıcaklık dayanılmazdı ve Muson mevsiminde bölge çok yağmur alıyordu. Uzun süre esir kamplarında kalanlarda görülen psikolojik rahatsızlık “telörgü hastalığı” ve sıtma, Türk esirleri de etkilemişti. İklim ve coğrafi koşullara uyum sağlayamayan yüzlerce Türk savaş esiri Burma’daki kamplarda hayatını kaybetti. Tabip Yüzbaşı Behiç Bey’in raporuna göre 1914-1918 yılları arasında Thayet’teki kampta ölenlerin sayısı 195’ti, ATASE arşivindeki belgelere göre Meiktila’dakiler 1000’den fazlaydı.
Thayet ve Meiktila’da hayatını kaybeden Türk esirleri uzun yıllar unutuldu. 1960’larda Yeni Delhi Büyükelçiliği’nin bölgede yaptığı çalışmalarda Thayet’te 173 kabir tespit edildi ve şehitlerin isim listesi çıkarıldı. Girişimler nihayet 1996’da sonuç verdi ve Thayet’teki şehitlik açıldı.
“Esaret Günlüğü” belgeseli için 2011’in Ekim ayında Myanmar’a gittim. Yangon’dan önce Pyay’a, sonra Irrawaddy Nehri’ni tekneyle geçerek Thayet’teki şehitliğe ulaştık. Mezartaşları hâlâ duruyordu, ancak şehitlik köylüler tarafından tarlaya çevrilmişti. Türk askerleri için dikilen anıtın üzerindeki yazı da silinmeye yüz tutmuştu. Meiktila’da bulunan şehitliğin hali ise içler acısıydı. Mezartaşları ise Burmalı askerler tarafından tahrip edilmişti. 200’e yakın mezartaşı bir caminin avlusunda gelişigüzel istif edilmiş, bir bölümü maalesef parçalanmıştı.
2012’de Meiktila’daki mezartaşları, dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun ziyareti öncesinde, mezarlıktaki yerlerine dikildi. Thayet kasabasından 2015’te açılışı yapılan yeni şehitliğe giden 3 kilometrelik yol geçen yıl tamamlandı. Yeni şehitlik, Çanakkale muharebe alanlarına her yıl birkaç tane kondurulan sembolik şehitliklere benziyor. Orijinal mezar taşlarıyla birlikte, esaretin anıları ve izleri de yok sayılıyor.
