Soğuk Savaş: 1918’den beri tüm dünyayı yakıp yıkıyor

2.Dünya Savaşı’nın bitişiyle başladığı, SSCB’nin yıkılmasıyla sona erdiği kabul edilen Soğuk Savaş, aslında 1. Dünya Savaşı sonrasından günümüze uzanan çok daha uzun bir dönem. Askerî cephelerin yanısıra bağımsızlık mücadelelerinden nükleer gerilimlere, kaynakların paylaşmasından darbelere, ideolojik çatışmalara uzanıyor ve hâlâ sürüyor.

Soğuk Savaş, yaygın ve ka­bul edilen tanıma göre 2. Dünya Savaşı sonrasında başlar; Berlin Duvarı’nın yıkılışı (1989) ve Sovyetlerin dağılma­sıyla (1991) birlikte sona erer. 1945 sonrası üstünlük yarışında ABD ile SSCB sıcak savaşa gir­memişler, ancak nükleer terör tehdidi altında her alanda çatış­mışlardır. Bunun temel olguları da, sırasıyla Yalta ve Potsdam Konferansları, atom bombaları, 2 bloklu dünyanın kurulması, Marshall yardımı, McCarthy dönemi, Berlin krizleri, Kore Savaşı, NATO ve Varşova Paktı, nükleer üstünlük arayışları, Budapeşte hadisesi, Küba, Viet­nam, Prag’ın işgali, yumuşama ve nihayet Doğu Bloku’nun, diğer ifadesiyle “komünizmi inşa etmeye çalışan” rejimlerin çöküşüdür. Elbette bu süreç bü­tün dünyada istihbarat savaş­ları, sömürgeciliğin tasfiyesi, siyasi darbeler, dolaylı ve açık askerî müdahalelerle birlikte yürümüştür.

Soğuk Savaş’ın tarihi şüp­hesiz bunlar olmadan yazıla­maz; ancak bunun daha uzun vadedeki yeri ve anlamlandırıl­ması konusunda farklı yakla­şımlar vardır. Daha geniş bir bakış, Soğuk Savaş’ın 1918’de Rus limanlarının Batılı güçler tarafından işgali ve komünizme karşı mücadelelerin yüksel­mesiyle başladığı; günümüzde Ukrayna başta olmak üzere, yine Rusya’nın geleneksel etki alanlarında hâlâ devam ettiği ve Çin’in de büyük güç oyunu­na dahil olduğu şeklindedir. Bu çatışmalar Yugoslavya’nın parçalanması ve Balkanlar ile Kafkasya’daki diğer savaşlarla kendisini göstermiş, daha ağır­lıklı olarak İran’dan Libya’ya kadar olan coğrafyada sürmüş­tür. Büyük güçlerin küresel hakimiyet çabaları hiç kesil­memiştir ve günümüzde de son derece yoğundur.

Soğuk Savaş’ı 3 aşamada ele almak yerinde olur. Birincisi 1918 ile 2. Dünya Savaşı’nın sonu arasındaki yıllar, ikincisi esas dönem sayılan 1945 ile 1991 arası, üçüncüsü ise 1991’den günümüze uzanan gelişmeler.

İlk dönemde imparator­lukların parçalanmasıyla birlikte, komünizm ile kapita­lizm arasındaki karşıtlık öne çıktı; birçok ülkede içsavaş­larla birlikte totaliter rejimler kuruldu. Özellikle Almanya ve İtalya bu iç çatışmaları yoğun şekilde yaşadı; 1936 ila 1939 arasındaki İspanya İçsavaşı da dönemin çok tipik bir örneği oldu. Nazi Almanyası ile faşist İtalya, Franko’ya büyük yardım gönderirken SSCB de İspanya’ya bir miktar yardım etti; ama bunu Cumhuriyetçi saflarda hegemonya oluşturmak ve Rusya’daki tasfiyeleri İspan­ya’ya taşıyarak Moskova’nın koşulsuz denetimi dışında varolmaya çabalayan sosyalist­leri erişebildikleri oranda imha amacıyla yaptı. Bu dönemde “demir perde” SSCB sınırlarıydı ama, sözkonusu terim ilk defa 1946’da Churchill’in Missou­ri’nin Fulton kentinde “bugün Baltık kıyısındaki Stettin’den Adriyatik’teki Trieste’ye kadar Avrupa’nın üzerine demir bir perde iniyor” sözleriyle literatü­re girmiştir.

2. dönem veya esas Soğuk Sa­vaş döneminde, yerkürenin 3’te 1’ine yayılmış olan komünizmin çevrelenmesi ve yayılmasının önlenmesi Batı dünyasının yeni lideri ABD’nin temel hedefiydi. Bu dönemde Rusların Doğu Av­rupa ve Batı Asya dışında Kore ve diğer Doğu Asya ülkelerin­deki ilerlemeleri de endişeyle karşılanıyordu. Batı Avru­pa’da savaştan sonra iktidara aday olan komünist partilerin etkisizleştirilmesi için, baş­ta Fransa, İtalya ve Almanya olmak üzere bu ülkelere büyük ekonomik yardımlar yapıldı; doğuda ise Güney Kore’nin işgaline karşı savaşa girmekten kaçınılmadı. Sonradan Avru­pa Birliği’ne dönüşecek olan kurumların yanısıra 1949’da NATO kuruldu; Uzakdoğu’da Japonya desteklendi. SSCB de buna iktisadi sahada Come­con ve askerî olarak Varşova Paktı (1955) ile yanıt verdi; işgal ettiği ülkeleri dünyadan tecrit etti. Batı’da da “yeniden inşa” sloganıyla etkili olmaya çalışan Avrupa komünistlerinin önü kesilmiş oldu.

Bu dönemde Kore ve Viet­nam ile Hindiçini’de sıcak savaşlar oldu ama, bunlar ABD ile SSCB’yi doğrudan çatışma­nın eşiğine getirmedi. Ne var ki 1949 Berlin Krizi ile 1962 Küba füze krizleri sırasında gerçek birer nükleer çatışma tehlikesi yaşandı. Yapılan pazarlıkla Rus­lar Küba’dan, Amerikalılar ise Türkiye’den nükleer füzelerini sessizce çekmeye razı oldular. Böylece dünya nükleer felake­tin eşiğinden dönmüş oldu.

Yine bu 2. dönemde bağım­sızlıklarını kazanmak için savaş veren eski sömürgeler­de etkinlik kurma yarışına girişildi. Çoğu ulusal kurtuluş mücadelesinde, bir bağım­sızlıkçı hareketin yanısıra bir Sovyet yanlısı ve bir ABD yanlısı örgütün oluşturulduğunu görü­rüz. Ne var ki, Doğu Bloku’nun en başta ekonomik anlamda Batı’nın çok gerisinde kalması belirleyici oldu ve 1918’de ku­rulmuş olan Yugoslavya, Çekos­lavakya ve Sovyetler Birliği gibi siyasi yapılar tarihe karıştı.

3. ve hâlen devam eden dönem ise SSCB ile birlikte iki kutuplu sistemin yıkılmasıyla başladı; yine büyük güçler ara­sında açık savaşa gitmeden, en yoğun şekliyle Balkanlar, Kara­deniz ve Afganistan’dan Kuzey Afrika’ya uzanan coğrafyada devam edegeldi. Bu dönem için, Çin’in büyük güçler arasına eklenmesiyle tanımlanan “Yeni Soğuk Savaş” veya “2. Soğuk Savaş” ve hâtta kimi zaman “3. Dünya Savaşı” terimleri kulla­nılmakta.

Bu aşamada büyük açık savaşlar olmamakla birlikte, son derece yaygın bir şiddet dünyayı sarsmakta. Büyük devletler veya onların yönlendirdikleri diğer ülkeler, destekledikleri silahlı örgütler vasıtasıyla birçok ülkede “vekalet savaşı” yürütüyor. 3. dönemin savaşları Saraybosna, Vukovar, Grozni, Libya’nın tüm kentleri, Ukrayna kentlerinin büyük kısmı, Halep, Beyrut, Gazze, Telafer, Felluce, Rakka, Mogadişu ve daha nice yerleşimlere daha önceki felaketlerin ötesinde yıkımlar getirdi. Örneğin ilk dönemde İspanya İçsavaşı’nda bombalanan Guernica’nın bunların yanın­da esamesi bile okunmaz. 1937 Nisan’ında Franko’yu destekleyen Alman ve İtalyan uçakları, bu Bask kentine 22 ton bomba atıp 300 ila 400 arasında kişiyi öldür­düler (bu rakamlar 153 ile 1.654 arasında değişmekle birlikte daha hassas analizler yukarıdaki sayı aralığını vermektedir). Buna karşı Vietnam’da Amerikan Hava Kuvvetleri 6.162.000 ton, deniz pi­yadelerinin uçakları ise ayrıca 1.5 milyon ton bomba attı. Bu rakam Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan bombaların 100 katı patlayıcıya eşittir. Rakka’da Amerikalıların, Gazze’de ise İsrail’in attığı bom­balar da inanılması zor rakamlara ulaşmaktadır. Bu rakamlar Soğuk Savaş’ın içinde bulunduğumuz evresinde şiddetin yine ağırlıkla sivilleri hedef alarak yoğun şekil­de devam ettiğini gösterir.

3. dönemin en tipik özellik­lerinden biri de, ilk iki dönemde özellikle Batı’da öne çıkmış olan komünizm tehdidinin sona erme­si, bunun yerine Rusya ve Çin’in ABD hegemonyasını sarsma gi­rişimlerine karşı küresel müca­deleye başlamasıdır. Çin düşük profille yavaş yavaş etkinliğini artırma stratejini sürdürürken, Rusya dolaylı silahlı güce daha çok başvurmuş; ABD ise Çin ile birlikte askerî gücün yanı sıra yumuşak güç dediğimiz eko­nomik ve diplomatik unsurlara ve ayrıca vekalet savaşlarını yürüten yerel veya bölgesel güç­lere Ruslardan daha fazla ağırlık verebilmiştir.

ALGILAR VE YANILGILAR

İki süper devletin farklı yapısı

İngiltere ve Fransa 1945’te imparatorluk­larını çaresizce tasfiye ederken, ABD ve Rusya tarafından iki kutuplu bir dünya oluşturuldu­ğu inancı kesindi. Batı ülkeleri ordularını terhis ederken SSCB Doğu Avrupa’yı işgal etmişti; Çin 1949’da komünist bloka geçmiş olup, birçok yerde de ko­münist iktidarlar yakın görülmekteydi.

Rusların atom bombasına, kısa süre sonra da hidrojen bombasına sahip olması, hegemonya mücadelesinde ellerini müthiş şekilde güçlendirmişti. Ne var ki Rusya 1914 ila 1945 arasında 26 milyonu 2. Dünya Savaşı’nda olmak üzere 50 milyona yakın insan yitirmiş, ülkenin büyük bölümü yerle bir olmuş ve üretim düşmüştü. Rusya atom bombasına sahip, ancak nüfusu giderek azalan mutsuz bir ülke durumundaydı. Halkın yoksulluğu pahasına gerçekleştirilen dev silahlanma, aşırı sansür, eleştirinin en hafif karşılığının Sibirya sürgünü olması ve bürokratik uygulamalar, baskı altındaki tüm halkların memnuniyetsizliğini had safhaya çıkarmıştı. Üretkenlik son derece düşük olup, hiçbir şekilde Batı ülkelerine yaklaşamıyordu. Bu durum Sovyet sistemini çürüttü ve çöküşle birlikte işgal altındaki tüm ülkeler nefret ettikleri rejimden bağımsızlıkla­rını kazandılar. Keza, o kadar silaha rağmen Rus Ordusu’nun zaafları Afganistan’dan Çeçenistan ve Ukrayna’ya kadar ortaya çıktı. Halbuki yüzlerce denizaltı ve binlerce uçağı üslerde çürüteceklerine, bu kaynakların yarısını bile halkın tüketimine harcasa­lardı, gelişmeler farklı olabilirdi.

Yunan İçsavaşı ve pazarlıklar…

İşgal altında başlayan ve 1949’a kadar süren Yunanis­tan İçsavaşı’nda bir dizi yanılgı yaşandı. Birincisi Yunan komünistlerinin SSCB’den yardım beklemeleriydi. Halbuki Stalin zaten Churchill ile pazarlık yaparken Yunanistan’ı Batı’ya terketmişti. 1944’te yapılan gö­rüşmede Bulgaristan, Macaristan ve Romanya, Sovyet etki alanına bırakılırken, Yugoslavya için %50-50 oranı belirlenmiş, Yunanistan ise %90 Batı, %10 SSCB olarak belirlenmişti. Bu, Stalin’in tuttuğu çok nadir sözlerden biri olarak kaldı; çünkü Doğu Avrupa’da rahatça at oynatmak istiyordu. Bu nedenle 1945’te çok avantajlı durumda olan Yunan komünistlerine Sovyetler hiç yardım etmedi ve ayrıca onları siyasi ve askerî olarak felaketli yollara, sabit mevzileri savunmaya sürükledi.

Komünist Blok’un ekonomik zaafları

Komünizmin dünyada tek bir blok halinde ilerlediği yanılgısı 1960’lara kadar devam etti. Ne var ki Çin devrimcileri daha 1935’te Rusların zorladığı felaketli “sabit mevzi stratejisi”nden yılmış ve Moskova’dan gelen danışmanları geri göndermişti. Çin Komünist Partisi 1949’da iktidarı ele geçirdikten sonra da ilişkileri hiç iyi olmadı. Bu arada Avrupa komünistleri ve Yugoslavya da SSCB ile yollarını ayırma sürecindeydi.

Ulusların bağımsızlıklarını her şeyden önemli görmeleri bir yana, Sovyet iktidarı hem verimsiz hem de kendi halkı da dahil olmak üzere bütün ülkelerde aşırı baskıcı ve zalimdi. Çok önemli bir diğer nokta ise Doğu Bloku ülkelerinin sosyalist ekonomiyi nasıl inşa ede­ceklerini çözümlemekteki başarısızlıklarıdır. Kaynak dağılımı için bir yöntem bulamadıkları ve sektörler arasında denge kuramadıkları için bu ülkeler büyük bir verimsizlik çemberi içinde tıkanıp kaldı.

İÇ CEPHELERİ CANLI TUTMAK

Enternasyonalizm yalanları ‘Kızıllar geliyor’ propagandası

Rusya’da 1917 Şubat Devrimi’nden sonra Bolşeviklerin Ekim Darbesi ile iktidarı ele geçirmeleri ve 1918 Ocak ayında Kurucu Meclis’i güç kullanarak feshetmelerinden sonra Batılı güçler Sovyet rejimine karşı harekete geçtiler. Bunun ilk örnekleri, Rus İmparatorluğu’ndan kopan Polonya ve Finlandiya’nın desteklenmesiydi. Devrimin ilk romantik günlerinde Bolşevikler, Polonya’yı ele geçirerek Alman proletaryasıyla birleşmeyi umuyorlardı; bu belki de yegane samimi enternasyonalist girişimleriydi. Ne var ki Spartakistlerin katledilmesi ve Varşova önlerinde uğradıkları askerî bozgun onları içe kapanmaya itti. Bu arada Ukrayna’yı ve Beyaz güçlerin elindeki Kırım’ı tekrar işgal etmişlerdi.

1918’den sonra komünizme karşı dünya çapında bir mücadele başlamıştı. Bu belki dünya çapında bir ideolo­jik savaştı ama, göz açıp kapayıncaya kadar bir “milliyetçi hegemonya” aracına dönüştü. 1919’da Sovyet Komü­nist Partisi denetiminde oluşturulan 3. Enternasyonal (Komintern), tüm dünyadaki sosyalistleri Moskova’nın çıkarlarına hizmet etmek üzere yönlendirmeye, farklı bakışa sahip olanları tasfiye etmeye yöneldi. Sovyetler’in 1939’da Naziler ile anlaşmaları; 1941’e kadar İngiltere ve Fransa’ya karşı Almanya’yı desteklemeleri; daha sonra aniden politika değiştirerek Müttefikler’e yaranmak için 3. Enternasyonal’i lağvetmeleri, sosyalist inanışın prestiji­ni neredeyse yok etti.

Ne var ki Batılılar, bir propaganda aracı olarak enter­nasyonalizmi olduğundan çok daha güçlü göstermeyi sürdürdü. Moskova da diğer ülkelerdeki sosyalistleri yönlendirme girişimlerini kesmedi; Doğu Avrupa’daki işgallerini meşrulaştırmak için her ülkede giderek azalan taraftarlarını kullandılar. Ancak bu arada Vietnam başta olmak üzere ulusal kurtuluş hareketlerine destek verdik­lerini de kaydetmek ve buna Küba’yı da eklemek gerekir (Küba askerlerinin Angola ve diğer Afrika ülkelerinde yıllarca savaşmaları, 1960 sonrasındaki Soğuk Savaş’ın bir başka cephesidir).

1919’da 3. Enternasyonal’in kurulması ABD’de ilk “Kızıllar geliyor” korkusunu tetiklemiş ve aynı yıl FBI bünyesinde komünistleri izlemek üzere kurulan özel bölümün başına yıllarca bu kurumu yönetecek olan Edgar J. Hoover getirilmişti. Bu kurum 1945 sonrasında faaliyetlerini çok büyük ölçüde geliştirecekti ama, Soğuk Savaş’ın çok önceleri başladığını göstermesi açısından önemlidir. 1929 ekonomik krizinin bütün ülkelerde Sol hareketleri güçlendirmesi de bu eğilimi ileriye taşıyacak­tı. 1940’ların ikinci yarısında MacCarthy’nin başını çektiği ikinci “Kızıllar” korkusu ise Soğuk Savaş’ın iç cephesini canlı tutma çabasından başka bir şey değildi.

SOĞUK SAVAŞ’IN SINIR ÜLKESİ

Türkiye’nin Batı’ya yaklaşması ve ABD’nin iki yüzlü politikaları

Soğuk Savaş’a çok erken bir tarihte dahil olan Türkiye, bundan en çok etkile­nen ülkelerin başında gelir. Stalin’in Doğu Anadolu’dan toprak talebi; Boğazlar üzerinde söz sahibi olmak üzere güç yığmaya başlaması; Kuzey Afrika’daki İtalyan sömürgelerinden pay istemesi; İran’dan çekilmemekte direnmesi gibi hususlar Türkiye’yi Batı Bloku’na itmiş, Türkiye Yunanistan ile birlikte Marshall yardımından yararlandırılmıştı. Bunu Kore’ye asker gönderilmesi ve NATO’ya girilmesi izledi. 50’lerin başından itibaren ABD ve Federal Alman servisleri Tür­kiye’de örgütlenme çabalarına hız verdi. İkili antlaşmalar ile tarımdan eğitime her alana müdahale ederken ordunun ve devletin her kademesinden taraftar devşirdiler ki, bu bağlantılar da yıllar sonra komplo davaları ve 2016 darbe girişiminde net şekilde ortaya çıkacaktı. Akabinde barış gönüllüleri, komando kampları, Türkiye’ye yerleştirilen Jüpiter füzeleri krizi, siyasi müdahaleler ve cemaat örgütlenmeleri geldi.

1960, 1971 ve 1980 darbeleri ve bunu izleyen darbe girişimlerinde Batılı­ların rolleri bellidir. Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın 2. döneminde Varşova Paktı’na karşı bir cephe ülkesi olması belirleyiciydi. Bu çerçevede Batılı güçler, Türki­ye’de çokyönlü dış politika izlemeye çalışan liderlerin tasfiyesi için doğrudan ve dolaylı müdahalelerde bulunmuştur ve bu çaba sonrasında da devam etmiştir.

2 kutuplu yapının sona ermesiyle birlikte Balkanlar, Kafkasya, İran ve Ortadoğu ülkeleri arasındaki Türkiye’nin konumu başka boyutlar kazandı. Türkiye’nin kontrol altında bir güç olması NATO açısından önemliydi. Anka­ra, Batı’nın taleplerine daha fazla boyun eğmesi için terör ve ambargolarla sıkıştırılmaya çalışıldı. Kıbrıs, bu dönemin önemli bir sorunu olarak öne çıktı. Türkiye bununla bağlantılı olarak Batı’nın yönettiği terör saldırılarına maruz kaldı ve Kıbrıs konusu önce ASALA ve hemen akabinde PKK ile genişletilerek üçüncü evreye taşındı. Bu arada Irak, Suriye, Libya ve İsrail sorunları da bun­lara eklendi. Soğuk Savaş’ın bu döneminde Türkiye onbinlerce can kaybına ve büyük maddi zarara uğradı. Açıkça söylemek gerekirse Türkiye, Soğuk Savaş’ı çok daha yoğun bir şekilde yaşadı.

BELGESEL (Netflix)
DÖNÜM NOKTASI: ATOM BOMBASI VE SOĞUK SAVAŞ (TURNİNG POİNT: THE BOMB AND THE COLD WAR)
YÖNETMEN: Brian Knappenberger

Dijital yayın platformu Netflix’te yayınlanan belgesel, 2. Dünya Savaşı’ndan Ukrayna- Rusya Savaşı’na kadar dünyada yaşanan siyasi-askerî olayları ele alıyor. Soğuk Savaş sürecinde ve sonrasında siyasilerin takındığı tavırlar ve bunların günümüze uzanan etkileri, çarpıcı ve akıcı bir ifadeyle izleyiciye sunuluyor. 20. yüzyılın kritik olaylarında rol alan kişiler ile yapılan mülakatlara ve önde gelen isimlerin görüşlerine yer verilen belgesel, 1’er saatlik 9 bölümden oluşuyor.