İstanbullu bir Alman, Ayrılık Çeşmesi’nden duygulara tercüman

27 yıl boyunca İstanbul’da yaşayan, çocukları burada doğan yazar, gazeteci, sanat tarihçisi, filolog ve çevirmen Friedrich Schrader (1865-1922), 1. Dünya Savaşı sonunda, sevdalısı olduğu şehri terketmek zorunda kalmıştı. Ayrılık Çeşmesi’nin 98 yıllık bilinmeyen şiiri ve o şiiri yazan Alman Schrader’in renkli ve trajik öyküsü…

İstanbul’un insanı her za­man şaşırtabilecek gizli bir tarihi vardır. Marma­ray’ın Kadıköy ayağındaki ‘Ay­rılık Çeşmesi’ adlı metro istas­yonundan her gün gelip geçen onbinlerce kişinin acaba ne kadarı, o yakınlarda Osman­lılardan kalma bu adı taşıyan eski bir çeşme olduğunu bilir? Peki o çeşme hakkında yazıl­mış bir şiir olduğunu, üstelik bu şiiri bir Almanın yazdığını bilen bir edebiyatçımız ya da tarihçimiz var mıdır?

O çeşmede ve o şiirde İs­tanbul’dan çıkıp Doğu’ya yö­nelen askerî seferlerin, hac kervanlarının (Surre Alayı) gizli tarihi yatmaktadır… Üs­telik Alman yazar ‘Ayrılık Çeş­mesi’ adlı bu şiiri, yaklaşık 100 yıl önce çok sevdiği ve bir da­ha göremeyeceğini anladığı İs­tanbul’dan ebediyen ayrılırken yazmıştır. Şiir İstanbul’dan ayrılmak zorunda kalan ger­çek bir İstanbul aşığının göz­yaşlarını yansıtmaktadır. Ge­lin şimdi Türkçe’de ilk kez yayımlanan ‘Ayrılık Çeşme­si’ şiirinin ve 100 yıl önce bu duygulu dizeleri kağıda döken yazarın peşine düşelim.

Yazarımızın adı Friedrich Schrader (1865-1922). Bir Al­man gazeteci ve sanat tarihçi­si. Almanya’da Magdeburg’da filoloji, orientalistik ve sanat tarihi eğitimi gören bu genç Almanın yolu 26 yaşında İs­tanbul’a düşüyor. Ve geliş o ge­liş. 1891-1918 yılları arasında tam 27 yıl boyunca İstanbul’da kalıyor. Bizans ve Bizans ön­cesi pagan dönemi İstanbul’u­nu da çok iyi bilen Schrader, bu ‘bin kocadan arta kalan bi­ve-yi bakir’i (Tevfik Fikret/ Sis) gençliğinin bütün ateşi ile seviyor. İki evliliği ve üç ço­cuğunun doğum yeri İstanbul oluyor. Schrader, Robert Ko­lej’de doçentlik yaptığı 1891- 95 yıllarında, aynı okulda ho­calık yapan Tevfik Fikret ile de dostluk kuruyor. Onun ma­kale ve şiirlerini Almanca’ya çeviriyor.

Schrader 1900’den itibaren İstanbul’da hocalığın yanısıra gazetecilik yapmaya başlıyor. Çeşitli Alman gazetelerine ‘İştiraki’ takma adıyla İstan­bul’dan makaleler, izlenim­ler yazıyor. Kod adından da anlaşılacağı gibi daha çok sol ve sosyal demokrat yayınlarla çalışıyor. 1908-1917 arasında İstanbul’da Alman lobisinin Almanca-Fransızca yayınladı­ğı Osmanischer Lloyd gazete­sinin kurucularından biri ve yardımcı yönetmeni.

Renkli yıllar

Bebek’te o zaman koyun sır­tında denize nazır tek bina olan ‘Alman Evi’nde oturan Schrader’in ilk eşinden iki oğ­lu bu evde doğuyor. Eşi öldük­ten sonra, 1908-1918 arasında Bulgaristan göçmeni Yahudi kökenli ikinci eşi ve üç çocu­ğu ile birlikte Pera’da (İstiklal Caddesi) ünlü Doğan apartma­nında yaşıyor. İkinci eşinden bir de kızı oluyor.

Alman gazetecinin İstan­bul’daki yılları oldukça renkli ve hareketli. Jön Türkler’i ve döneminin ilerici akımlarını destekliyor. Namık Kemal ve Şinasi’den çeviriler yapıyor. O sırada İstanbul’da bulunan ünlü Alman müzik pedagogu Paul Lange ile de yakın dost­luk kuruyor. Lange, V. Mehmet Reşat döneminde Mızıka-yı Hümâyun şefliği de yapmış bir Alman.

Ahmed Hikmet (Müftüoğ­lu), Halid Ziya (Uşaklıgil), Ha­lide Edip gibi dönem yazarla­rının eserlerini ve bazı Türk masallarını Almanca’ya çe­viren Schrader, Türk-Alman kültürel ilişkilerini geliştirme­ye çalışıyor. 1909’da bir Erme­ni Tiyatrosu ile birlikte İstan­bul’da Schiller’in 150. doğum yıldönümünü kutlayan bir an­ma gecesi düzenliyor.

1. Dünya Savaşı içinde, 1915’te Türkiye’deki Alman askerî çevrelerin Ermeni teh­cirini kışkırtıp desteklediğini farkeden Schrader, buna karşı tutum alınca başı belaya giri­yor. Alman yetkililerin müda­halesiyle, çalıştığı gazeteden (Osmanischer Lloyd) kovulu­yor. Bu arada İstanbul’da do­ğan iki oğlu Osmanlı donan­masında Almanca-Türkçe ter­cüman olarak çalışıyor. Büyük oğlu Wolfgang savaş sırasında bir ara Çanakkale’de de bulu­nuyor.

Bu zor dönemde onu koru­yup kollayan tek ahbabı Türk Arkeoloji Müze Müdürü Ha­lil Edhem Bey (Osman Hamdi Bey’in kardeşi). Kurduğu bir kent kültür komisyonunun ba­şına Schrader’i getiren Edhem Bey, ona İstanbul’un tarihî eserlerinin dökümünü çıkarıp fotoğraflama görevi veriyor. Schrader’in dönemin ünlü Er­meni fotoğrafçısı Agop İskender ile birlikte gerçekleştirdi­ği bu değerli çalışma, 1918’de İngilizlerin Schrader’in evini basıp bütün kütüphane ve bel­gelerine el koyması sırasında kayboluyor. 60’lı yıllarda Otto Feld isimli bir Alman gazete­ci, İstanbul’da yaptığı çalışma sırasında bu belgeleri Alman Arkeoloji Kütüphanesi’nde gördüğünü öne sürüyor. Ancak henüz bu çalışma ortaya çıka­rılmış değil.

1. Dünya Savaşı sonunda Schrader, İngilizlerin ve sava­şın galibi İtilaf donanmasının işgal ettiği (13 Kasım) İstan­bul’dan apar topar kaçmak zo­runda kalıyor. Çünkü İngiliz­ler, yıllarca İstanbul’da Alman propagandasının en önemli gazetesinin başında olan böyle bir isim için tutuklama kararı çıkarıyorlar.

Schrader, İstanbul’dan zar zor bulduğu bir gemi ile Uk­rayna üzerinden, maceralı bir yolculuk ile Almanya’ya kaçı­yor. Asıl vatanı olarak gördü­ğü İstanbul’u, bu arada eşiyle küçük kızını terketmenin acı­sına ve savaş sonrası Alman­ya’nın sıkıntılı ortamına fazla dayanamıyor. Dört sene sonra 1922’de, 57 yaşında kalp kri­zinden yaşama veda ediyor. Adı sanı ve kitapları gerek Al­manya’da gerek Türkiye’de unutuluyor.

Acılar ve ayrılık

Schrader’in 1917’de Alman­ya’da yayınlanan İstanbul (Konstantinopel) adlı bir kita­bı var. Gazetede yayınladığı İs­tanbul üzerine deneme ve ma­kalelerini bu kitapta toplamış (Bir raslantı sonucu yaklaşık 100 yıl sonra ‘keşfettiğim’ ta­rihin karanlık yüzünde kalmış bu kitabı Türkçe’ye çevirdim ve kitap geçen sene Remzi Ki­tabevi tarafından yayınlandı).

Sanat tarihi hocası ve ede­biyat tutkunu olan Schrader, Abdülhak Hamit’in ‘Merkad-ı Fatih’i Ziyaret’ şiiri ile, Namık Kemal’in ‘Vaveyla’sından ba­zı pasajları ve Tevfik Fikret’in ‘Siyah Bacı’ya dair şiirinden bazı bölümleri Almanca’ya çe­virerek bu eserinde yer ver­miş. Yani Osmanlı şiir dilini ve şairlerini iyi bilen bir Al­man yazar Schrader. Eserinde ayrıca kendi kaleme aldığı bir ‘İstanbul masalı’ da var. İstan­bul’un semtleri, evliyaları, in­san portreleri ve kent efsane­lerine yer verdiği bölümler ise 100 yıllık gizli bir hazine gibi.

Alman yazarın edebiyat ve şiire merakını biliyordum, an­cak Schrader’in ‘Ayrılık Çeş­mesi’ adlı Türkçe’de benzeri olmayan bu şiirini ‘İstanbul’ kitabı yayınlandıktan sonra farkettim. Bu şiir yazarın “İs­tanbul’dan Ukrayna’ya Kaçış” adlı ikinci kitabının başlangıç sayfalarında yeralıyor.

Schrader, İstanbul’dan Tigris (Dicle) adlı gemiyle kaçmadan önce, Haydarpaşa Garı civarına ve çeşmeye git­miş, bölgeden geçmiş olmalı. ‘Ayrılık Çeşmesi’ şiirinin al­tındaki tarih 5 Aralık 1918.

Schrader’in Yahudi asıllı Bulgaristan doğumlu İngiltere vatandaşı karısı ve bir çocuğu İstanbul’da kalıyor. Bir-iki se­ne içinde kadın ölüyor ve ço­cuk da Yahudi kreşinde kalıp sonra Almanya’ya dönüyor… Muhtemelen 2. Dünya Sava­şı’nda o da ölüyor.

Schrader’in torunu

Schrader’in şiirindeki olağa­nüstü başarısı, Osmanlı dö­neminde o çeşmeden ayrılan insanların duygu dünyasını, kendi ayrılışı ile bütünleştirip, İstanbul’a daha şimdiden için­de doğan özlemi derin bir duy­gusallıkla vermesi. İstanbul’un denizine, çınarlarına, kahve­lerine olan sevgisi, tutkusu sa­tırlara sinmiş.

Friedrich Schrader’in Os­manlı donanmasında görev yapan (tercüman) denizci bü­yük oğlu Wolfgang’ın toru­nu Jochen Schrader, İstanbul kitabı yayınlandıktan sonra Türkiye’ye gelip beni buldu. Birlikte aile yadigarı eski Be­bek fotoğrafından, dedesinin doğduğu yamaçtaki eski evin izlerini aradık…

Wolfgang daha sonra Al­manya’da bahçıvanlık yapmış. Doğu Almanya yıllarından sonra Batı’ya oğlunun yanına geçmiş. 60’lı yıllarda oğlu ile birlikte bir Karadeniz gezisi yapmış. Gençliğinde Osman­lı donanmasında o bölgelerde Yavuz zırhlısına kömür taşı­yan bir teknede çalışmış.

Wolfgang Schrader, İstan­bul ve Türkiye gezisi notlarını, Almanya’da o tarihlerde çıkan bir Türk-Alman dostluk dergi­sinde yayınlamış. Notlarında İstanbul hakkında, “O yıllarda içinde yaşadığımız bu şehrin dünyanın en güzel kentlerin­den biri olduğunu yeterince anlamamıştık” diyor.

Wolfgang’ın 60’lı yıllarda Almanya’ya giden Türk işçile­rine rehberlik ve tercümanlık­la görevlendirilmesi ise apayrı bir öykü. Gurbetçi Türk işçi­leri Türkçeyi kusursuz konu­şan bu İstanbullu beyefendiyi (Wolfgang kendisine ‘Bebek­li çocuk!’ diyormuş) büyük bir sempati ile kucaklamışlar.

Dördüncü kuşak torun Jo­chen Schrader, halen Alman­ya’da düzenlenen çeşitli kültür ve edebiyat gecelerinde büyük dedesinin eser ve anılarını dil­lendiriyor, canlı tutuyor.

İstanbul Büyükşehir Be­lediyesi Kadıköy’deki ‘Ayrılık Çeşmesi’ civarında veya metro istasyonunda Friedrich Schra­der’in ‘Ayrılık Çeşmesi’ şiirine ve öyküsüne Almanca/Türkçe bir pano ile yer verse ne kadar hoş olur!