Olmak ile olmamak arasında bir hayat

Bu yıl 400. ölüm yıldönümünde anılan İngiliz şair ve tiyatro yazarı William Shakespeare hakkında bildiklerimiz çok az ve sıkıcı. Hamlet’i, Macbeth’i, Romeo ve Juliet’i bu taşralı küçük burjuvanın yazdığına inanamayanlar, hayalkırıklığının üstesinden gelmek için 200 yıldır kavga ediyor.

Eski “kahramanların” yaptıklarını incele­mekle yetinmeyiz; ne­ye benzediklerini, kişilikle­rini, hayatlarındaki ayrın­tıları ölesiye merak ederiz. Gelgelelim geride bıraktık­ları izler soluktur. Birkaç resmî belge, eğer şanslıysak bir günlük parçası, bir-iki mektup, dönemin bir ressa­mının portresi… Ama bunlar koskoca bir hayata yetme­diğinden, boşlukları doldur­maya başlarız. O çağa ilişkin diğer bilgilerimiz, teoriler, hipotezler, giderek hayal­gücümüz devreye girer. Son olarak önyargı ve niyetleri­miz de içeri sızar.

Oyunları ve şiirleri dı­şında Shakespeare’den ka­lan maddi izler, onu merak edenleri çıldırtacak kadar azdır. Elimizde birkaç imza dışında kendi eliyle yazılmış bir kağıt yoktur. Anekdot­lar bir iki paragrafı geçmez. Geriye vaftiz, evlilik, ölüm kayıtları, birkaç ticari bel­ge, bir-iki mahkeme kaydı, oyunları için yapılmış izin başvuruları ve sıkıcı bir va­siyetname kalır.

Shakespeare sanki ikiye bölünmüştür. Bir yanda Strat­ford-upon-Avon adlı bir kent­te, esnaf sınıfından girişim­ci bir babanın iş bilir oğludur; tahıl ticareti, hatta tefecilik yapar, mal-mülk alır. Bir yanda Londra’da tiyatro toplulukla­rında ortak, oyuncu ve yazar­dır. Stratford’daki aile haya­tında birkaç sıradan skandal sezilir. İlk çocuğu evlendikten altı ay sonra doğar, ikinci kı­zı evlendikten iki hafta sonra damadı başka bir kadınla ilişki kurduğu için cezaya çarptırılır. Tek oğlu 11 yaşında ölür.

Londra’da nasıl bir özel hayatı olduğunu bilmeyiz. Sonelerinin bazılarını “fair youth” (güzel delikanlı) dedi­ği bir kişiye yazmıştır; acaba eşcinseldir midir? Öte yan­dan dönemden kalma bir gün­lükte, ilginç bir anı yer alır: III. Richard oyununa hayran kalan bir hanım, başrolü can­landıran aktör Richard Bur­bage’den III. Richard kıya­fetiyle evine gelmesini rica eder. Bunu duyan Shakespe­are, arkadaşından önce davra­nır, kıyafeti giyip hanımı zi­yaret eder ve “eğlenirler”.

Kişiliğine ait bilgilerimiz de pek azdır. 1592’de Robert Greene adlı bir yazarın Sha­kespeare’e saldırdığı ünlü pasaj, onunla ilgili ender ka­yıtlardan biridir. Greene, bü­yük şairin sonradan görme, entrikacı, nankör, daha iyi yazarların başarısından ne­malanan, her türlü iş peşin­de koşan bir serseri olduğunu belirtir. Sonradan görmeliği, “centilmen” unvanına verdi­ği önemle de kanıtlanabilir. Babası 1596’da resmî başvuru yapıp bir arma almıştır, oğlu da tiyatro belgelerinde adını çoğu zaman “William Shakes­peare, gent. (centilmen)” diye geçirir. 1602’de açılan bir da­vada, arma dağıtımıyla görevli memur Sir William Dethick, aşağı sınıftan insanlara unvan dağıtmakla suçlanır, araların­da Shakespeare de vardır.

Shakespeare’in 3’ü kayıp 40 oyun yazdığı varsayılır. Bu bilgiler iki arşive dayanır. O dönemde kitapçı, kağıtçı ve maatbacılar loncası Statio­ners’ Company’ye başvuran yayıncılar basacakları kita­bı kaydettirmektedir. Bu ka­yıt defterlerindeki oyunla­rın çoğunda yazarın adı bile geçmez. Bir başka arşiv de, saray eğlencelerinden sorum­lu, “Master of the Revels” adı verilen memurun kayıtlarıdır. O dönemde görevi üstlenen Sir Edward Tilney, otoritesini saray balolarından Londra’da­ki tiyatrolara kadar yaymıştır. Shakespeare’in 30 oyununun sahnelenme iznini o vermiştir.

Oyunların ilk baskıları ha­talarla dolu ve eksiktir; belki de yazarın elyazmasına değil, oyuncuların aklında kalanla­ra dayanmaktadır. Oyunların ilk toplu baskısı, ölümünden sonra 1623’te yayınlanır. “İlk Folyo” denilen ve 36 oyundan oluşan bu kitap, Shakespea­re’in aktör arkadaşları Hemin­ges ve Condell tarafından ya­yına hazırlanmıştır. İkincil bir kaynak da, o dönemde oyun­ları seyredenlerin anıları­dır. Örneğin Londra’yı ziyaret eden İsviçreli hekim Thomas Platter, 21 Eylül 1600’de gün­lüğüne “Saz damlı bir tiyatro­da Julius Caesar ile ilgili bir trajedi gördüm, 15 kişi çok iyi oynuyordu” diye yazar. Oyun­ların ne zaman yazıldığına da­ir ilk kronoloji araştırması da 1778’de Edmund Malone tara­fından yapılmıştır.

Oyuncu David Garrick’in öncülüğünde 1769’da Strat­ford’da yapılan ilk Shakespe­are Jübilesi, şairin artık İn­giltere’nin ulusal şairi olarak kabul edildiğini gösterir. An­cak asıl 19. yüzyıl başında ro­mantizmin etkisiyle bir Sha­kespeare patlaması yaşanır. Romantikler açısından Sha­kespeare külliyatı öyle mü­kemmeldir ki, bunu sıradan bir insanoğlunun eseri olarak düşünmek neredeyse imkan­sızdır. Öte yandan, Victoria çağı İngiliz milliyetçiliğinin bazı ideolojik unsurları da şekillenmiştir. Artık kısaca “Bard” yani “Ozan” diye anı­lan Shakespeare, İngiliz top­rağının bozulmamış bir çocu­ğu, İngiliz usulü bir “saf Ana­dolu delikanlısı”dır. Küçük taşra kentinde doğup eğitim görmemesine rağmen büyük bir ozan olmayı başarmıştır.

Bu iki görüş arasındaki çelişki, Amerikalı bir kadın yazarı derin derin düşün­dürür. Delia Bacon, The Phi­losophy of the Plays of Shakes­peare Unfolded adlı kitabında (1857), oyunların Shakespe­are’in adını kullanan bir dizi eğitimli yazara ait ortak bir eser olabileceğini iddia eder. Aynı dönemde “tarihsel eleşti­ri” denen bir tür filizlenmek­tedir. Buna göre bir metnin anlaşılabilmesi, o çağın ve ya­zarın hayatının incelenmesi­ne bağlıdır. Delia Bacon’a gö­re, Shakespeare oyunlarının arkasında, dönemin despot hükümdarları I. Elizabeth ve I. James’e karşı gizliden gizli­ye muhalefet eden Sir Fran­cis Bacon, Sir Walter Raleigh, Edmund Spencer gibi yazarlar bulunmaktadır.

Ortak yazarlık fikri, az sonra yerini tek bir adaya bırakır: Sir Francis Bacon (1561-1626), I. Elizabeth dev­rinin devlet adamlarındandır, başsavcı (adalet bakanı) olmuştur. Ayrıca de­neyselciliğin babası sayılan bir düşünürdür. Şifrelere olan merakı iyi bilinir. Bacon’ın Stratford’lu Shakespeare’in adını kullanarak oyunları yaz­dığı iddiası yayılır.

Delia Bacon’ın (Francis ile akrabalığı yoktur) kitabı­nın dönemin entelektüelleri üzerindeki etkisini ne kadar abartsak azdır. Oh, nihayet rahatlarlar. Gittiği okullarla ilgili hiç kayıt bulunmayan, karısı ve kızları okuma-yaz­ma bilmeyen (resmî belgeler­de üç kadının imzası yerine haç işareti vardır) bu taşralı­nın onların bildiği Shakespe­are ile ilgisi yoktur. Onların Shakespeare’i, oyunlarından da anlaşıldığı gibi, Antik Çağ kültürünü, mitolojiyi, İtalyan Rönesansını, tarihi, askerliği, siyaseti, hukuku, saray yön­temlerini bilen bir entelek­tüel olmalıdır. Burada belki İngiliz züppeliği de devreye girer. Oxford veya Cambridge üniversitelerine gitmemiş bi­ri nasıl büyük bir yazar olabi­lir? Sonraki yıllarda fanatik­ler, Francis Bacon’ın Shakes­peare oyunlarında kullandığı varsayılan şifrenin anahtarı­nı bulmak için İngiltere’nin altını üstüne getirmiş, hatta makineler geliştirmiştir.

1920’de yeni bir aday or­taya atılır. J. Thomas Looley (1870-1944) adlı bir İngilizce öğretmeni Shakespeare Iden­tified adlı eserini yayınlaya­rak, Shakespeare’in adının dönemin şairlerinden Oxford Kontu tarafından kullanıl­dığı iddiasını ortaya atar. Bu yeni tezde ilginç olan nokta, Looley’nin sunduğu kanıtlar­dır. “Şifre makineleri labi­rentini” terketmek istediğini söyleyen Looley, Shakespeare şiirleriyle, Oxford Kontunun bilinen şiirlerini inceleyerek ortak özellikleri karşılaştırır, iki şair arasında “zihinsel” bir paralellik kurar. O günden beri, Shakespeare külliyatı­nı aslında Oxford Kontunun yazdığı iddiasını destekle­yenlere “Oxfordcular”, Strat­ford’lu Shakespeare’in yazdı­ğına inananlara “Stratfordcu­lar” adı verilir.

Looley’nin kitabı edebiyat dünyasını sallamıştır. İddia­sına inananlar arasında Sig­mund Freud, Orson Welles, Charlie Chaplin gibi isimler vardır. Oxfordcu tez dallanıp budaklanır, yeni fanteziler doğar. Asıl yazar olarak başka isimler öne sürülür. 1950’ler­de Amerikalı Ogburn ailesi Oxfordcu davanın önderliği­ni üstlenir. Charlton Ogburn ve eşi Dorothy’nin dev kitabı This Star of England, 1952’de yayınlanır. Bayrağı devralan oğulları Charlton Ogburn Jr., 1984’te The Mysterious Wil­liam Shakespeare: The Myth and the Reality’yi yayınlar.

Oxfordcular saflarına yeni üyeler katmak için çalışırken, Stratfordcu “resmî cephe”, yani akademisyenler de boş durmaz. Ancak her iki tara­fın aynı tuzağa düştüğünü gö­rürüz. Kullandıkları yöntem, Shakespeare’in satırlarında “asıl yazarın” izini aramak­tır. Örneğin bazı Stratford yanlıları, Shakespeare’in oğlu Hamnet’in ölümünün babası­nı ne kadar etkilediğini gös­termek için külliyatı incele­miş, Danimarka Prensi Ham­let ile Hamnet arasında bir ilişki olabileceğini iddia et­miştir (Hamnet’in adı vaftiz babası fırıncı Hamnet Sad­ler’den gelir). Oxford yanlıları ise, Hamlet’in bazı macerala­rı (korsanların eline düşmesi, onun kızı Ophelia ile arasının açılması) ile Oxford Kontu­nun hayatı (o da korsanların eline düşmüş, I. Elizabeth’in bakanı Lord Burghley ile ça­tışmış, onun kızı Anne ile ev­lenmiş ve sonradan karısıy­la arası açılmıştır) arasında paralellikler kurarak tezlerini güçlendirmeye çalışmıştır.

1960’larda yapısalcılık edebiyat eleştirisine dam­gasını vurduğunda, Shakes­peare’in satırlarında yazarı arama tutkusuna da bir süre ara verilir. Bu akıma göre, bir metnin anahtarı yazarın ha­yatı, dönemin koşulları, vb. değil, metnin kendisidir. An­cak yapısalcılık etkisini kay­betmeye başlayınca, Oxford tezi yeniden canlanır. Bu ara­da artık internet çağı başla­mıştır. Bugün kavga dijital medyada büyük bir yer kapla­maktadır. Stratfordculara gö­re Oxfordcular UFO’culardan farksızdır. Oxfordculara göre Stratfordcular özgür düşün­ceden yoksun, muhafazakâr bir akademik camiadan iba­rettir. Neyse ki yazarın kim­liğiyle ilgili kavga, okurların ve seyircilerin bu oyun ve şi­irlerden aldığı zevki bozmayı başaramamıştır.

100’E YAKIN SHAKESPEARE ADAYI

Othello’yu Şeyh Zübeyir mi yazdı?

Shakespeare külliyatının gerçek yazarı olarak öne sürülen kişilerin listesi 100’e yaklaşır. Aralarında I. Elizabeth ve I. James de bulunur. En çok öne çıkan isimler, önem sırasıyla Oxford Kontu, Francis Bacon, dönemin diğer ünlü tiyatro yazarı Christopher Marlowe, Rutland ve Derby kontlarıdır. Osmanlı Arap yazar Ahmed Fâris eş-Şidyak (1804-1887), uzun yıllar Lon­dra’da yaşamış bir Shakespeare hayranıdır. Othello’yu çok inandırıcı bir Arap karakter olarak görür. Hatta “Shakespeare, aslın­da bir Arap olmalı” diye düşünür. Fâris’in bu fantezisi sonradan Arap literatüründe geliştirilerek bir efsaneye dönüşmüştür. Buna göre, Elizabeth dönemi İngil­tere’sinde kıyıya vurmuş bir gemi enkazından kurtulan Arap tüccar Zübeyir, kısa sürede İngilizce öğrenmiş ve o benzersiz oyunları yazmıştır…

OXFORD KONTU

Macera romanı kahramanı

İngiltere’nin en asil ailelerinden birine mensup olan 17. Oxford Kontu Edward de Vere’in (1550- 1604) hayatı bir dizi maceradan oluşur: Düellolar, Avrupa’ya kaçışlar, İtalya gezileri, Kraliçe I. Elizabeth’le yakınlaşmalar, aşklar, siyasi komplolar, deniz kazaları,vb. Lord Oxford çok iyi eğitim almış bir şair, komedi yazarı ve tiyatro tutkunudur. Oxford’s Men adıyla bir tiyatro topluluğu vardır. Shake­speare’in oynadığı Blackfriars Tiyatrosunun binası da ona aittir. Onun gerçek Shakespeare olduğu­na inananlardan bazıları, 19. yüzyıl sonunda “Prens Tudor teorisini” ortaya atar. Buna göre Oxford Kontu, sadece Shakespeare’in adını kullanarak bütün oyunları yazmak­la kalmamıştır; Kraliçe Elizabeth’le gizli bir aşk yaşamış, bu ilişkiden bir çocuk doğmuştur. Çocuk, Shakespeare’in şiirlerini ithaf ettiği Southampton Kontu Henry Wrio­thesley’den başkası değildir…

1916’DA BİR MAHKEME KARARI

‘Yazarın Francis Bacon olduğu anlaşılmıştır’

ABD’de Shakespeare’in kimliğini saptamak üzere kurulan yapay mahkemeler ünlüdür. Ama bunların en komiği, 1916’da Chicago’daki gerçek bir davadır. Film yapımcısı William Selig, Shakespeare oyunlarından film yapacağını, ama asıl yazarın Francis Bacon olduğunun öne sürüldüğünü, yazarın kimliğinin tespit edilmesi gerektiğini söyle­yerek mahkemeye başvurur. Yar­gıç Richard Tuthill, asıl yazarın Francis Bacon olduğuna hükme­der. Ertesi gün Chicago Tribune gazetesi “Aha! Sherlock yaya kaldı!” başlığıyla dalgasını geçer: “Londra’da Globe Tiyatrosu çevresindeki dostları tarafından kısaca Bill diye anılan William Shakespeare, dün Yargıç Tuthill tarafından müflis ilan edildi”.