Kaşkalar: Hattuşa’yı yıktılar Hitit Çağı’na nokta koydular

Anadolu’da MÖ 1700-1200 arasındaki Hitit Çağı’nın sonunu, Karadeniz Bölgesi’nin Kaşka kabileleri getirmiştir. Kaşkalar uzun süre Hititler’in hüküm sürdüğü toprakları istila ederek, sınır şehirleri ve kült mekanları yakıp yıkmışlar; zayıflayan başkent Hattuşa’ya son darbeyi vurmuşlardı. Oluz Höyük’te ortaya çıkan buluntularda Kaşka işaretleri…

Yaklaşık 4.000 yıl önce Anadolu toplumlarının çeşitli etnik gruplardan oluştuğu ve bunların Luvi, Pala, Assur, Hatti, Hurri ve Kuşşara­lı-Neşalı olarak da adlandırılan Hitit halk toplulukları olduğu yazılı belgelerle saptanmıştır. Bu belgelerin Eski Assur lehçesiyle yazılmış olmalarından, Assurlu­lar’ın Anadolu’ya ticaret yapmak amacıyla gelmiş olduklarını ve gelirken de yazıyı beraberlerinde getirdiklerini anlıyoruz. Assur­lular’ın bugünkü Kuzey Irak’tan Anadolu’ya ticaret yapmak için gelmelerinin nedeni, kendi ülkelerindeki doğal kaynaklar­dan yoksun olmalarıydı. Aynı zamanda yerli Anadolu halkı olan Hattiler’in madencilikte yüksek bir düzeye erişmeleri de Anadolu’nun ticari cazibesini artırıyordu.

Assurlu tüccarların Anado­lu’da kalmaları, Luvi ve Palalar gibi Hint-Avrupa ırkına mensup Kuşşaralılar’ın, ilk siyasi birliği MÖ 18. yüzyılın sonlarında kur­malarına kadar devam etmiştir. Anadolu’da yaklaşık 180 yıl süren Assur Ticaret Kolonileri Çağı’n­da görülen uluslararası ticaret, kentleri sosyo-ekonomik bakım­dan geliştirip zenginleştirmiş ve sonuçta bu ekonomik değerleri koruma refleksine yolaçmıştır.

Bu gelişmelerin, Protohistorik Dönem’de barış içinde madenci­lik ve tarımla uğraşan kentleri, Öntarih Dönemi’nde kendilerini koruyabilmek için askerî bakım­dan da güçlenip kent devletleri hâline getirdiğini görüyoruz. Kentlerin etrafının sur duvarları ile çevrili olması da bu duruma bir kanıttır. Arkeolojik kazılarda bu kentlerin büyük yangınlarla yıkılmış oldukları gözlenmiştir. Sözkonusu yangınlara neden ola­rak, kent devletlerinin birbirleri ile yaptıkları savaşlar ya da bir kent devletinin diğerlerini zap­tetmesi gösterilebilir. Bu çağda Anadolu’nun kent devletlerinden biri olan ve fakat bugüne kadar nerede olduğu saptanamayan Kuşşara’nın, gece baskınları dü­zenleyerek diğer kent devletleri üzerinde hâkimiyet kurmak için savaştıkları bilinmektedir. “Anit­ta Tableti” olarak bilinen belgede, kral Anitta babası Pithana’nın icraatlarını anlattıktan sonra kendisinin Ullama, Harkimaş, Zalpuvaş, Şalativara, Hattuş (Boğazköy) ve Neşa’yı (Kültepe) elegeçirdiğini ve daha sonra da kurduğu siyasi birliğin merkezini Neşa’ya (Kaneş) taşıdığını anlatır. Büyük ihtimalle bu savaşlar sonucunda Assurlu tüccarlar bir daha geri gelmemek üzere Anadolu’yu terketmiş olmalıdır. Bu nedenle de Anadolu’da Assur Ticaret Kolonileri Çağı sona ermiştir.

Anitta’nın kurduğu devlet daha sonraları Hitit Krallığı’na (MÖ 1700-1200) evrilmiş ve Ana­dolu’da Hitit Çağı başlamıştır. Hi­tit egemenliğinin Anadolu’da 500 yıl kadar sürdüğünü ve MÖ 1200 civarında Thrako-Frig göçleri başta olmak üzere çeşitli dış ve iç dinamiklerin etkileri sonucu yıkılmış olduğunu biliyoruz.

500 yıllık tarihleri boyunca Hititler pek çok zorlu düşmanla savaşmış; ancak hiçbiri Karade­niz Bölgesi’nin Kaşka kabileleri kadar krallığı zorlamamıştır. Hitit Ordusu’nun Kaşkalar’ı kendilerinden uzak tutmak ve krallıklarının kuzey sınırlarını etkili bir şekilde korumak için harcadığı tüm çabalar başarısız olmuş; Kaşkalar uzun süre bo­yunca Hititler’in hüküm sürdüğü toprakları istila ederek, sınır şehirleri ve kült mekanları yakıp yıkmışlardır. Zayıflayan Hitit başkenti Hattuşa’ya nihayetinde son darbeyi vuran da Kaşkalar olmuştur.

Assur kralı 3. Tiglat-Pileser’in (MÖ 745-727) Orta Anadolu’daki Tabal kent devletlerine MÖ 743’de yaptığı seferde andığı Kaşkulu Dadilu’nun varlığı, Hitit kaynak­larındaki Kaška halkına bir atıf olarak değerlendirilmelidir. Bu önemli tarihsel bilgi, Kaşku isimli bir ülkeden/kentten olduğu an­laşılan Dadilu’nun Assur’a karşı Tabal kralları ile ittifakını göste­rir; aynı zamanda Hititlerin siyasi olarak MÖ 1200’lerden itibaren boşalttığı Hatti Ülkesi’nin kuzey­den gelen Kaška halkı tarafından iskan edilmiş olabileceğine işaret eder. Hitit kaynaklarından iyi bildiğimiz, ancak daha çok soyut anlamda tanıdığımız Kaşka halkının arkeolojik kimliklen­dirilmesi bugüne kadar gerçek­leşmemiştir. Hititlerin düşman gördükleri bu toplumun kabileler hâlinde yaşadıkları; sosyo-eko­nomik sistemlerinin küçükbaş hayvancılığa dayandığı; domuz besledikleri ve kısmen de tarım yaptıkları anlaşılmaktadır. Hitit kaynaklarından öğrendiğimize göre, yarı göçebe/yarı yerleşik bir yaşam sürdüren Kaşka kabileleri Hitit kontrolündeki sınır bölge­lerinde hasat edilen ekinleri ve çiftlik hayvanlarını yağmala­mışlar, sınır yerleşmelerini talan etmişlerdir.

Küçükbaş hayvan yetiştiricili­ği basit anlamda Kaşka kabilele­rinin yaylacılıkla uğraşan kırsal topluluklar olduğuna, domuz be­siciliği ise Kaşka nüfusunun geçi­ci yerleşik düzenine işaret eden bulgulardır (Zira evcil domuzlar koyun, keçi gibi araziye kolayca çıkıp geri dönebilen hayvanlar değildir ve belli oranda sahipleri­nin yerleşikliğine işaret eder). Hi­tit ordu birliklerinin saldırılarına karşı kendilerini savunmak için Kaşka halkının Amasya Ovası ve benzeri düzlüklerdeki açık ve savunmasız kalıcı köylerde yaşa­ması, Hitit birlikleri tarafından yakalanma ve öldürülme riskini artırıyor olmalıydı. Bu nedenle Kaşkalar’ın Hitit Ordusu’nun akınlarına karşı kendilerini savunmak için çoğunlukla küçük ve dağınık mezralarda yaşamış oldukları da düşünülebilir.

Kaşka halkı ile ilgili bugüne kadar üzerinde durulmayan en önemli husus, bu insanla­rın kökenidir. Eski Hitit yazılı kaynakları ile birlikte karşımıza çıkan Kaşkalar, araştırmacılar tarafından yalnızca Eski Hitit Dönemi’nin (MÖ 1600-1500) Kuzey-Orta Anadolu sakinleri olarak görülmüş ve değerlen­dirilmiştir. Kaşka halkının Kuzey-Orta Anadolu’daki varlığı için yalnızca Eski Hitit yazılı belgelerinin incelenmesi yeterli değildir. Bu halk için en azından bölgenin Erken Tunç Çağı’na (MÖ 3500-2000) kadar geriye gidil­mesi ve arkeolojik bulguların değerlendirilmesi gerekir.

Bafra yakınlarındaki İkizte­pe’de, merhum U. Bahadır Alkım ile Önder Bilgi’nin geliştirdiği arkeolojik kazılar sırasında açığa çıkan mezarlar, Anadolu’nun bi­linen en büyük Erken Tunç Çağı mezarlığını oluşturur. İkiztepe Mezarlığı’nda açığa çıkarılmış çok sayıda iskelet üzerinde gerçekleştirilen antropolojik incelemeler, silah marifetiyle oluşturulmuş ve pek çoğu ölüme sebebiyet vermiş çok ciddi yara­lanmalar gerçekleştiğini göster­miştir. Bu durum, İkiztepe Erken Tunç Çağı halkının kendileri ile benzer silahlara sahip insanlarla mücadele etmiş ve ciddi savaşlar yapmış olduğuna işaret eder. Gerek nüfus yoğunluğu gerekse kazılarda ele geçen yüzlerce tunç silah, İkiztepe’nin Samsun kıyı kesimi ile Bafra bölgesinin en bü­yük yerleşimi olduğunu, küçük de olsa bir ordusu bulunduğunu kanıtlamıştır. Askerî açıdan öne­mi tartışılmayacak olan İkiztepe halkının kendinden daha küçük ve güçsüz komşu yerleşmelerle değil de, savaş potansiyeli daha yüksek rakiplerle savaşmış oldukları düşünülebilir. İkiztepe sakinlerine tehdit oluşturan­ların, bu yerleşme tarafından kolayca kontrol edilebilir ovalık kesimde değil, dağlık alanda yaşayan göçebe ya da yarı göçebe topluluklar olabileceği, ihtimaller içinde öne çıkmaktadır. İkiztepe yerleşmesiyle savaşan sözkonu­su toplulukların, Kaşka halkının Erken Tunç Çağı’ndaki ataları ya da bizzat kendileri olabileceği ihtimal dahilindedir. Bu durum­da Kaşka halkının Kuzey-Orta Anadolu’ya dışarıdan gelmediği, bölgenin dağlık kesiminde yaşa­yan arkaik ve otokton insanlar­dan oluştuğu düşünülebilir.

Kaşka toprakları ile Hitit Krallığı arasındaki Amasya’da yer alan Oluz Höyük 7A Mimari Tabakası’nda (MÖ 12. yüzyıl) bulunmuş yeni bir tür boya bezekli çanak-çömlekler ile kültürel dolgu içinde bulunan iki buluntu oldukça ilgi çekicidir. Kurşundan dökülmüş olduğu gözlenen ilk bulgu bir silaha benzemektedir. Basit bir mız­rak ucu görünümündeki nesne, ergimesi oldukça kolay kurşun madeninin oldukça ilkel şart­larda şekillendirildiğine işaret eder. Diğer bir bulgu ise kilden üretilmiş bir boncuktur. Küre biçimli boncuk, koyu gri yüzeyi ile yine ilkel şartlarda pişirilmiş bir görünüm vermektedir. Mima­risi, çanak-çömleği, mühürleri ve metal eserleri ile önemli bir Hitit yerleşmesi olduğu anlaşılan Oluz Höyük’te, MÖ 12-11. yüz­yıllara tarihlenebilecek kültür dolgusundaki bu buluntular, daha “geri” bir kültürün ürünleri olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda Hitit siyasi otoritesinin yıkıldığı süreçte işgale uğrayan Kuzey-Orta Anadolu’da ortaya çıkan “yabancı” buluntuların, Kaşka kültürü ile ilişkilendiril­mesi yanlış olmayacaktır.