Şirket-i Hayriye’den bugüne uzanan İstanbul deniz ulaşımı, özellikle Boğaziçi ve köylerinin gelişmesi, büyümesi, nüfusunun artmasını sağladı; buralarda ikamet edilebilmesi için yolu açtı. Kentin deniz kültürüyle buluşması hem yeni bir ekonomi oluşturdu hem de “İstanbullu olma” tanımını genişletti. Tahvilden paso ve tarifelere uzanan bir seçki…
Osmanlı toplumunda ilk anonim şirket olarak bilinen Şirket-i Hayriye, 1851’de Ahmet Cevdet Paşa ile Keçecizade Fuat Paşa’nın girişimiyle kuruldu. Amaç, deniz ulaşımını daha düzenli, daha sistematik, daha modern bir hâle getirerek İstanbullulara hizmet vermekti. 1854’te 6 vapur ile hizmet vermeye başlayan Şirket-i Hayriye’ye, başta Osmanlı padişahı Abdülmecid olmak üzere bütün hanedan üyeleri, dönemin ünlü devlet adamları, tüccarlar, bankerler, azınlıklara mensup önemli aileler, vatandaşlar hisse senedi satın alarak ortak olmuş; böylece Osmanlı topraklarında ilk anonim şirket denizcilik alanında gerçekleşmişti.
Şirket-i Hayriye, devletleştirildiği 1945’e kadar İstanbul ulaşımında hizmet verdi. Kentin denizle olan ilişkisini sağlayan, halkın deniz yoluyla semtler arasında ulaşımını temin eden Şirket-i Hayriye idaresi; özellikle Boğaziçi ve köylerinin gelişmesi, büyümesi, nüfusunun artması ve buralarda ikamet edilebilmesi için pek çok kolaylık sağladı, hizmet verdi.
1851’den günümüze Şirket-i Hayriye, Akay İdaresi, Şehir Hatları, Seyr-i Sefain İdaresi, Haliç Vapurları Şirketi, Deniz Yolları İşletmesi, Deniz Otobüsleri gibi İstanbul deniz ulaşımını sağlayan kuruluşlar kentin deniz kültürünü oluşturdular. Bu kuruluşlar 170 yıldır bilet, tarife, paso, şebeke, seyahat kartı, tanıtım broşürü, tahvil, takvim gibi malzemeler de üretti. Deniz ulaşım tarihinin basılı belgelerini oluşturan bu tür malzemeyi bulmak, toplamak ve biraraya getirmek oldukça meşakkatli bir iştir. Bu tür malzemenin -bizim gibi-özel koleksiyoncuları da bulunmaktadır.
Deniz ulaşım pasoları
Pasoların kullanımı hakkında görebildiğimiz ilk belge, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ndedir ve Mart 1910 tarihlidir. Bu belgede “İstanbul Polis Müdürlüğü’nün Boğaziçi’nin Anadolu ve Rumeli yakasındaki merkezlerde bulunan karakol memurları için Şirket-i Hayriye’den 40 adet paso göndermesi” istenmektedir.
2009’da gündemimize giren “İstanbul Kart”la, bütün seyahat alanlarında kullanılabilen tek bir kart sistemine dönüldü. 31 Aralık 2014 tarihinde uygulaması sona eren Akbil yerini İstanbul Kart’a, elektronik geçiş biletine bıraktı.
Denizcilik tahvilleri
Şirket-i Hayriye’den günümüze pek çok denizcilik şirketi tahvil ve hisse senedi çıkarmış, halka arzetmiştir. Bu kıymetli kağıtlar borsadaki parasal değerlerini yasal süreleri sonunda kaybetmelerinden sonra da alınıp satılmıştır. Eski tahvil ve hisse senetlerinin koleksiyoncular tarafından oluşturulmuş bir piyasası veya borsası vardır. Az bulunuşu, estetik özellikleri, basım ve halka arz sayıları, parasal değerlerinin büyük veya küçüklüğü gibi ölçüler nedeniyle “az bulunan, çok bulunan, nadir, çok nadir” diye sınıflandırılan eski tahvillerin özel koleksiyoncuları bulunmaktadır. Bu kişilerden kimileri, tahvil ve hisse senetleri koleksiyonlarını kitaplaştırmışlardır.
Deniz ulaşım tarifeleri
Şirket-i Hayriye’nin kuruluş yıllarından sonra vapurların çoğalıp mevcut seferlerin artması sonucunda, tarifeler yani seyr ü sefer listeleri, daha sonra ise kitapçıkları basılmaya başlandı. İlk tarifenin baskı tarihi henüz kesin tespit edilebilmiş değildir. İlk dönem tarifeler küçük, iki-üç sayfalık belgeler şeklindeydi. 1900’lü yıllarda 30-40 sayfalık cep kitapçıkları hâline dönüşen bu tarifelerin Fransızca, Ermenice, Rumca basımları da vardı. Yaz ve kış tarifesi olarak yılda en az iki defa basılan tarifeler, bugün de Şehir Hatları işletmesi tarafından çıkarılıyor.
