Rus vezir Nepo devrildi Çinli ejder Liren başa geçti

Nisan ayında yapılan unvan maçında rakibi Yan Nepomniyaşçi’yi (Nepo) yenen Ding Liren dünya satranç şampiyonu oldu. Satrançta son yıllarda büyük aşama gösteren Çin’in temsilcisi Liren, hızlı tempoda oynanan son bölümde rakibine 2.5-1.5 üstünlük sağladı ve ilk Çinli dünya şampiyonu oldu. Satranç tarihindeki tartışmalı unvan maçları ve analiz…

Satrançta 17. dünya şam­piyonunu belirleyecek olan unvan maçı, 9-30 Nisan arasında Kazakistan’ın başkenti Astana’da yapıldı. Yan Nepomniyaşçi (Nepo) ile Ding Liren’i karşı karşıya getiren maç, 14 partiden oluşmaktaydı. Maçın bu 14 oyununda eşitlik bozulmadı (kazançlara 1, beraberliklere ½ puan); skor 7-7 olunca devreye daha hızlı tempoda oynanacak oyunlar girdi. Bu bölümde rakibi­ne 2.5-1.5 üstünlük sağlayan Ding yeni dünya şampiyonu oldu ve 1 Mayıs’taki kapanış töreninde taç giydi.

Maç öncesi FIDE reyting listesinde ağır partide Nepo 2795 ile 2. sıradayken, Ding 2788 ile 3. sıradaydı. Maçın sonucunu belir­leyen rapid bölümün dünya klas­manında Ding 2829 ile 2. sırada, Nepo’ysa 2761 ile 7. sıradaydı. Tarafların yıldırım reytingleriyse birbirlerine çok yakındı: Pasif lis­tede olmasına rağmen Ding 2787, 11. sıradaki Nepo’ysa 2781.

Reyting sıralamasında eski dünya şampiyonu Norveç­li Magnus Carlsen’in hemen arkasından gelen ikili görüldüğü üzere hemen hemen aynı güçte. Yekaterinburg 2020-21 ve Madrid 2022 Adaylar Turnuvalarını kazanan Nepo, listede Carlsen’in arkasından uzun süre ikinci sırada yer alan Ding’in önüne geçmiş, Çinli oyuncu ülkesiyle birlikte Covid-19’dan ziyadesiyle etkilenmişti. Adaylar turnuvaları hariç Batı’da fazla boy gösterme­yen Ding, sene başındaki Wijk aan Zee Turnuvası’nda da 5.5/13 ile negatif bir sonuç almıştı.

Rusya-Ukrayna savaşıyla bir­likte, Dünya Satranç Federasyonu (FIDE) Başkanı Arkadi Dvorkoviç herhangi bir organizasyonu yö­netebilen tek Rus olma özelliğini hala koruyor. Savaş zamanı adeta ikiye bölünen dünyada, Ruslar organizasyonlarını Hindistan ve Kazakistan’a kaydırmıştı. Hal böyle olunca Nepo’nun maç boyunca kendini evinde hisset­tiği kesin. Ding ise açıklamadığı nedenlerden ötürü iki defa otel değiştirdi. İşin ilginci, organizas­yonun yapıldığı otelden çıkıp 5 gün sonra geri döndü.

Unvan maçı, arkasında Vityu­gov, Potkin, Khayrullin, Riya­zantsev gibi sekundantlarının fikirlerini çok iyi icra edebilen Rus ekolünün son temsilcisi Nepo ile son yıllarda büyük aşama gösteren Çin’in temsilcisi Ding Liren arasındaydı. Macar asıllı Rumen GM Richard Rapport da, Ding’in başta Xu Jun olmak üzere üst düzey Çinli sekundantlarına eklenince, maçtaki oyunların açılış bölümünün teorik açıdan tatminkar olacagı aşikardı. Maç zamanı gelince hemen anlaşıldı ki, hiçbir zaman açıklanmamış olsa da Astana’ya getirilen eski dünya şampiyonlarından Rus Vladimir Kramnik de Nepo’nun ekibinin başındaydı.

Ruslar sadece FIDE’yi değil de dünya satranç şampiyonluğu unvanını da ellerinde tutmak istiyordu. Rus ve Gürcülerin ka­dınlar kategorisindeki hegemon­yasını 1990’lardan itibaren yıkan Çinliler, bu seneki dünya kadınlar şampiyonunu da Ju Wenjun-Lei Tingjie maçı (5-23 Temmuz 2023) sonrası çıkaracaklar. Ding ilk Çinli Dünya Şampiyonu olurken, iki sene evvel Carlsen’le de unvan maçına çıkan Nepo’nun 7.5- 3.5’luk skorla o maçta erken havlu atmış olduğunu belirtelim.

Tarih boyunca dünya şampi­yonluğu maçları satrancı popüler kıldı, ama bir şartla: Rekabetin büyüklüğü dolayısıyla maçın kamuoyunun ilgisini üzerine çekebilmesi. Bu konuda akla ilk gelenler 1. Capablanca-Alekhine, Buenos Aires 1927. Unvana sade­ce 6 sene sahip olmasına rağmen “Capa’’nın dominasyonunun 34 oyunluk bir maç sonucunda (18.5-15.5) sona ermesi tüm dünya tarafından izlenmişti. 2. Spas­ki-Fischer, Reykjavik 1972. Rus­ların 20 senelik hakimiyetinin bir Amerikalı tarafından Soğuk Savaş döneminde sona erdirilişi (12.5-8.5). 3. Karpov-Korçnoy, bilhassa 1978 Bagiuo City. Mülteci Korçnoy ile Karpov (ve SSCB) ara­sındaki mücadelede Korçnoy’un maçı 5-2’den 5-5’e getirmesi, ama sonuçta kaybetmesi (16.5-15.5). 4. Karpov-Kasparov; 1984, 1985, 1987, 1990 senelerindeki tüm maçları. 1984’de Kasparov’un 48 oyuna çıkan maçta skoru 5-0’dan 5-3’e getirişi ve çok konuşulan sağlık sebepleriyle maçın iptali; 1987’de son partiyi kazanıp 12- 12’lik beraberlikle unvanı elinde tutması. 5. Kramnik-Topalov, Elista 2006. Tuvalette hile şüp­hesi ve “toiletgate” lakabı da alan maçı Kramnik’in 8.5-7.5 kazan­ması.

Yakın tarihteki tüm bu olaylı maçlara rağmen bu yıl Astana’da Sırp başhakem Neboyşa Baraliç’e fazla iş düşmedi ama maç da ka­muoyunun ilgisini çekemedi.

2013’den bu yana yani 10 sene boyunca dünya satranç şam­piyonluğu unvanı elinde tutan Magnus Carlsen’in maç yap­madan unvanı terkedişi de ayrı bir önemli nokta. Son 10 yıldır satranç arenasını domine eden Norveçli önce İran asıllı Fransız Firouzja haricinde bir oyuncuya karşı unvanını korumayacağını belirtmiş ve sözünü tutmuştu. Carlsen’in unvandan feragat etme nedeninin satrancı inter­nete taşıması olduğu tahmin edilmekte. Kendine ait satranç platformları üzerinde evinde otururken set usulu organize ettiği maç turnuvalarda para kazanmak varken, unvan maçı için tekrar bir ordu kurup para harcamanın Carlsen’in planları­na uymadığı iddia ediliyor.

Tarih boyunca unvan maçına çıkmakta tereddüt gösterenler arasındaki en meşhur şampi­yon, şüphesiz Bobby Fischer. 1975’de maç formatını değiş­tirmek istemiş ama şartları FI­DE’de yapılan oylamada 1 farkla kabul edilmemişti. Beraberlik­lerin sayılmadığı ilk 10 kazancı elde edecek tarafın kazanacağı maçta “challenger”ın unvanı elde etmesi için 2 fark yapması gerektiğini savunan Fischer’in ilham kaynağı, benzer koşullar­da oynanan 1910’daki Las­ker-Schlechter unvan maçıydı.

Bu konuda en beklenmedik kararlardan biri de 2002’de FIDE Dünya Şampiyonası’nı kazanan Ukraynalı Ruslan Ponomar­yov’un 2004’e kadar unvanını ortaya koyacak bir maç yapma­dan devretmesiydi. İşin ilginç tarafı Ponomaryov çok ciddi bir hazırlık devresi geçirip, İngiliz Nigel Short da dahil olmak üzere birçok oyuncuyla hazırlık maçı yapmıştı. Daha önceki şampi­yonlardan Lasker de unvanı­nı maç yapmadan birakmak isteyenler arasındaydı (1. Dünya Savaşı sonrası 1919-21 arasında aynı Fischer’in 1972-75 arası döneminde olduğu gibi hiç oynamayan Lasker, unvanını oynamadan Capablanca’ya “ikram etmek” istemiş; yine de ikili 1921’de Havana’da karşılaş­mış ve Capablanca 9-5 kazanıp dünya şampiyonu olmuştu)..

1924’te kurulmasına rağmen FIDE ancak 2. Dünya Savaşı son­rası ipleri eline geçirdi. 1948’de Lahey ve Moskova’da yapılan maç turnuvasının organizas­yonuyla, Alekhine’in ölümüyle boşalan koltuğa Botvinnik oturtuldu. FIDE’nin kurumsal düzenlemeleri öncesinde, dünya şampiyon “challenger”dan maç için gerekli parayı bulmasını istiyordu. Bu yüzden tüm dün­yanın beklediği 2. Alekhine-Ca­pablanca maçı hiçbir zaman oynanamadı.1993 yılındaysa Kasparov ve Short, FIDE’nin maç için açılan ihaledeki tercihlerini beğenmediler ve unvan ma­çını sistemin dışına taşıdılar. Böylece Kasparov’da uzun bir süre Fischer gibi dünyanın en kuvvetli oyuncusu olmasına rağmen dünya şampiyonu ola­rak anılmadı, Şimdi bu isimlere Magnus Carlsen de eklenmiş oldu. Her ne olursa olsun, Kaza­kistan’ın başkenti Astana’daki 2 Milyon Euro’luk şampiyona ödü­lünün yaklaşık % 60’ı Ding’in, % 40’ı da Nepo’nun oldu.

Maçın teknik olarak analizine gelince… 7-7 biten ağır partiler­de skoru önde götüren, hiç geri düşmeyen taraf hep Nepo’ydu. Maçın 4. ve 7. oyunlarını Be­yazlarla kazandı; ancak Ding 12. oyunda 6-6 eşitliği buldu. O partide daha iyi konumda olan Nepo, hamle sırası rakiptey­ken kendine ayrılan odaya çok sık gidip konumu monitörden izledikten sonra hamle yapmaya başlayınca, partiyi ilk zaman kontrolünden 5-10 hamle önce yaptığı hatalarla kaybetti. Ağır partilerde kalite ve mücade­lecilik üst seviyedeyken, Ding cephesinin satranç platformla­rında internet üzerinde anonim isimlerle oynamış oldukları par­tiler keşfedilince Çinli oyuncu strateji değişikliğine gitti. Uzun süredir satrançsever düzeyinin ciddi anlamda düştüğü Türki­ye’de ise maç ve oyun seviyesi tam olarak anlaşılmazken, yorumcular oyunlardan ziyade kendi hayatlarını anlatmakla meşguldüler!

Rapid oyunlara geçildiği zaman Nepo’nun biraz da yaptığı hazırlığın kurbanı olduğunu söylemeliyiz. Carlsen’e karşı olan maçtan beri varlığı hep telaffuz edilen Skolkovo Ensti­tüsü’ndeki süper bilgisayar Ne­po’nun aleyhine çalışmış oldu. 2. ve 4. rapid oyunlarda anti-Mar­shall sistemlerinde Beyaz Fili er zincirinin içinde tutan oyun tarzı teorik olarak iyi konumlar elde etse de Rus oyuncuya pra­tikte sıkıntılı anlar yaşattı. Rapid partiler öncesi Ding’in bu tempo­da oynamaktan imtina edip ağır parti bölümünün son oyunların­da tüm gücünü harcayacağını söyleyen GM Riyazantsev haksız çıktı. Daha serinkanlı olan Ding bu bölümü son partiyi kazanarak 2.5-1.5 aldı ve rakibini totalde 9.5-8.5 skoruyla yenerek ilk Çinli dünya şampiyonu oldu.

Yüksek seviyedeki mücadele­nin göstergesi, maçın beraber­likle biten 8. oyunuydu:

GM Ding Liren(2788)-GM Nepomniyaşçi(2795), Astana (Maç/8) 2023,Nimzo-Hint Sa­vunması

1.d4 Af6 2.c4 e6 3.Ac3 Fb4 4.e3 0-0 5.a3!? Fc3 6.bc3 d6!? 7.Ae2! c5 8.Ag3 Ac6 9.Ka2! b6 10.e4 Fa6 (10…Ae8!?) 11.Fg5 h6 12.h4 hg5 13.hg5 g6 14.gf6 Vf6 15.e5!? de5 16.d5 Ae7 17.d6 Af5 18.Ae4 Vd8 19.Vd3! Şg7 20.g4 Fb7 21.Kh3 Ah4 22.g5 Fe4? (22…Kh8!) 23.Ve4 Af5 24.Kd2! Kh8 25.Kh8 Vh8 26.d7? (26.Kd3!-h3 kazanırdı.)Kd8 27.Ve5 Şh7 28.Vh2 Şg7 29.Ve5 Şh7 30.Vh2 Şg7 31.Vc7 Vh4!? (Blöf!31… Vf8 32.Şd1! Ve7 33.Şc2 Vg5 34.Va7 Ve7 varyantına göre tempo kazanıyor.) 32.Şd1? (32.Vd8! ve yaklaşık 12 hamlelik forse var­yant sonunda Beyaz Şah daimi kişlerden kaçar.) Vg5 33.Şc2 Ve7 34.Fg2?! e5? (34…Ad4!=) 35.Fe4 Ah6 36.Va7 Ag4 37.Ff3? (Ding 37.Fc6 e4 38.Vb6 Ae5 39.Fb5 Ad3’ü beğenmiyor ama) Af2!= 38.Kf2 e4 39.Ke2 f5 40.Vb6!? Kd7 41.Vb8 Vd6 42.Vd6 Kd6 43.Fe4! fe4 44.Ke4 Şf6 ve beraberlik (0,5-0,5)

Hollandalı GM Donner “sat­rançla ilgili her konu satranççı­lara bırakılmalı” derdi.30 Nisan Pazar günü dünyada birçok satranççı için hayat durmuştu. Bu tutku ve bilinç seviyesi, tabii ‘olmaz olsun böyle dünya şampi­yonluğu maçı!” diye başlık atan ya da tahtanın solunda beyaz kareyle tam yarım saat yayın yapanların idrak edebileceği birşey değil.

Rapid oyunlarda durum 1.5-1.5 berabereyken nefesler tutulmuş­tu..Dünya satrancının zirvesi Kramnik, Grişçuk ve Svidler’i bile yayın esnasında şaşırtan gelişmeler aşağıdaki konumla geldi:

Uzun süredir zeitnot’ta (zaman sıkışması) oynayan Ding karşısında fazla iyimser davranan Nepo, 1.Fc5 Fe1 2.Vg2 devamyolunu beğenmeyip 1.Ve4 Şg8 2.Vd5 Şh7 3.Ve4 ile beraber­lik yapmak istedi. Bütün dünya beraberlik beklerken Ding 3… Kg6! ile kendini bilerek açmaza sokarak 4.Vf5? (Beyazın bekle­mesi daha iyiydi, örneğin 4.h4) c4 5.h4 Vd3!-+ sonrası materyal üstünlüğüyle 20 hamle içinde kazandı ve yeni dünya şampiyo­nu oldu.