Roma orduları 260 yılında, bugünkü Şanlıurfa civarındaki Edessa Savaşı’nda, Pers İmparatoru Şehinşah I. Şapur ve ordusu karşısında tarihinin en ağır yenilgisine uğradı. Bugün İran’ın Şiraz kenti kuzeydoğusunda, Persepolis harabeleri yakınındaki Nakş-ı Rüstem’deki devasa kaya rölyefi, bu zafer sürecini betimliyor.
Milattan sonra 2. yüzyılda altın çağını yaşayan Roma İmparatorluğu, sonraki yüzyılda “gerileme devri” diyebileceğimiz bir döneme girdi. Tarihçilerin “üçüncü yüzyıl krizi” adını verdikleri bu dönemde Roma İmparatorluğu, bir yandan içindeki yönetim sorunları, isyanlar, taht kavgaları ve hızla yayılan Hıristiyanlık dininin etkisi ile sarsılırken, diğer yandan Ren ve Tuna nehirlerinin belirlediği Avrupa sınırlarında Gotlarla Fırat nehrinin belirlediği Asya sınırlarında da İran Sâsâni İmparatorluğu ile sürekli bir savaş hali yaşıyordu.
Yerine geçtiği Parth İmparatorluğu’nun mirasını devralarak İran, Doğu Anadolu, Ortadoğu ve Orta Asya’nın bir bölümünü egemenliği altında tutan Sâsâniler, 3. yüzyıldan İslâm fetihlerinin başladığı 7. yüzyıla kadar Ortadoğu ve İran’ı yönettiler ve bu coğrafyanın bugüne kadar süregelen dil ve kültürünün kadim yapıtaşlarından birini oluşturdular. Sâsâni tarihinin en güçlü krallarından birisi kabul edilen Şehinşah I. Şapur 240-270 seneleri arasında hüküm sürdü ve bu dönemde Roma İmparatorluğu’na, Britanya’dan Fırat’a kadar uzanan bu büyük imparatorluğa tarihinin en büyük askerî yenilgisini yaşattı.
Savaş bugünkü Şanlıurfa (Edessa) ve Harran (Carrhae) şehirleri arasındaki bir yerde 260 senesinin ilkbaharında gerçekleşti. Şapur, bir kaç yıldır Roma’nın doğu eyaletlerine seferler yapıyor, Roma’nın bu coğrafyadaki en önemli şehri olan Antakya’yı yağmalıyordu. Buna bir son vermek isteyen 60’lı yaşlarındaki Roma İmparatoru Valerianus 70.000 kişilik ordusuyla savaş alanına geldiğinde, lejyonları hem Anadolu’ya kuzeyden saldıran Gotlarla savaşmaktan, hem de veba salgınından yıpranmıştı. Romalılar Sâsânilerin kendilerini kuşatmasına ve kesin yenilgiye engel olamadılar. Şapur ile barış görüşmesi yapmaya çalışan İmparator Valerianus, 50.000 askeriyle birlikte esir düştü (Edessa Savaşı).
Hikayenin devamının izini İran’da sürüyoruz: Valerianus’un öyküsü belirsiz. Kimi antik kaynaklar, İran’ın Nişapur kentine götürüldüğünü ve kendisine hayatının sonuna dek iyi bakıldığını yazarken; kendisinden işkence görmüş Hıristiyanlar, Şapur’un Valerianus’u aşağıladığını, daha sonra erimiş altın içirterek öldürttüğünü ve derisini yüzdürüp doldurttuktan sonra cesedini Zerdüşt tapınağında sergilediğini anlatıyorlar.
Edessa Savaşı’nın en önemli anıtı Şiraz şehrinin kuzeydoğusunda, antik Pers Akamenid İmparatorluğu’nun şehri Persepolis harabeleri yakınındaki Nakş-ı Rüstem’de görülebilir. MÖ 5. yüzyılda kayalara oyulmuş Büyük Pers İmparatoru Darius’un mezarının hemen altında, 3. yüzyılda I. Şapur’un yaptırttığı devasa kaya rölyefi bulunuyor. Bu rölyef Şapur’un Romalılara karşı zaferini anlatıyor. Savaştan önce, 244 senesinde Şapur’a çok büyük paralar ödeyerek ağır şartları olan bir barış antlaşması imzalamış Roma İmparatoru Marcus Julius Philippus (Arap Filip), at üzerindeki mağrur Şah Şapur’un karşısında diz çökmüş olarak tasvir ediliyor. Sol arkada ise Edessa’da esir düşen İmparator Valerianus gözüküyor. Şapur kendisini bileklerinden yakalamış, bilinmeyen akıbetine doğru çekiyor…
