Osmanlıların unuttuğu büyük Türk denizcisi

Türk tarihinin en önemli şahsiyetlerinden Barbaros Hayreddin Paşa’nın kahramanlıklarla dolu hayatına karşılık, uzun Osmanlı asırlarında büyük bir unutulmuşluğa mahkûm olduğu şaşırtıcı bir gerçektir. Osmanlı kroniklerinin hakkını vermeden temas edip geçtiği bu kahramanın hatırasına ve vakfiyesine, yine Osmanlıların son asrında büyük saygısızlıklar yapılmıştır. 2. Meşrutiyet’le hatırlanan Barbaros’la ilgili belgeler ve gerçekler…

Günümüze kadar yapılan araştırmalarla hayatı, ailesi ve savaşları hakkında bir hayli bilgiye sahip olduğumuz Barbaros Hayreddin Paşa’nın, Beşiktaş’ta yaptırıp vakfettiği türbe, hazire, medrese, imaret, yalı ve konaklarından ibaret hayratının başına gelenler hakkında derli toplu malumatımız yoktur. Belki de bu kusurumuz, kahramanlarına karşı ilgisiz bir toplum olmamızla alakalıdır. Bu yazımız, bir nebze olsun bu kusuru giderebilmek adına bir derlemedir.

Barbaros Hayreddin

Okurumuz Ataman Oğuz Yılmaz’ın Barbaros Hayreddin çizimi. Pres kumaş üzerine karakalem tekniğiyle yapılmıştır. Eserin orijinali Ankara Merkez Komutanlığı’nda sergilenmektedir.

Vakfiyesi

Günümüzde Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde 2225 numaralı defterin 183-190. sayfaları arasında 811 kayıt numarası altında bulunan 12 Rebiülevvel 941 (21 Eylül 1534) tarihli Barbaros Hayrettin Paşa Vakfiyesi, 25 Cumadelula 1313 (13 Kasım 1895) tarihinde çıkarılmış Türkçe bir surettir. Defter kaydına esas vakfiye Evail-i Rebiülevvel 970 (Kasım 1562) tarihinde orijinalinden çıkarılmış bir suretten alınmıştır. Vakfiyenin şartlarıyla, vakfedilen emlak ve nakit para ilk defa Ali Şükrü Bey tarafından Donanma Mecmuası‘nın 1910 yılı Haziran sayısında kaleme alınmıştır ancak kullandığı vakfiyenin kaynağını göstermez.

Tespit edebildiğim kadarıyla Vakıflar Arşivindeki vakfiyeyi ilk kez 1945’te Yüzbaşı Emin Yakıtal tanıtmıştır. İbrahim Hakkı Konyalı da 1972’de Yeni Asya gazetesindeki dört bölümlük yazısında muhtasar bilgiler verir. Konyalı bu suret vakfiyenin aslını Barbaros’un torunlarından Hikmet Barbaros’ta gördüğünü söyler. Senelerden beri araştırdığı halde nerede olduğunu bulamadığını söylediği orijinal vakfiyeye henüz rastlanılamamıştır. Osmanlı Arşivi’nde bulunan EV.VKF 6/47 numaralı vakfiyenin katalog kaydında Barbaros Hayrettin Vakfiyesi olduğu belirtilmişse de, ölümünden sonra oğlu Hasan Paşa’nın 1020 Ocak 1548 tarihinde tesis ettiği 61 sayfalık Arapça vakfiyedir.

Vakıflar Arşivi’ndeki vakfiye suretinde vakfın ilk tesis edildiği tarih olarak gösterilen 21 Eylül 1534 tarihi hatalıdır. Barbaros’un babasının isminin Yakub olduğu birkaç kitabe ve kitaptan tespit edildiği halde bu vakfiyede Nurullah b. Abdullah olarak karşımıza çıkması da çözülememiş muammalardandır. Eğer bu vakıf Tersane’deki Kaptan Paşa odasında, İstanbul kadısı huzurunda Hayrettin Paşa’nın ve şahitlerin bilfiil bulundukları bir oturumda kurulmuşsa, bunun Barbaros’un Tunus Seferi için donanmayla yola çıkıp İstanbul’dan ayrıldığı 1 Ağustos 1534 tarihinden önce olması gerekirdi.

Vakfiye tarihinin sağlaması yapılırken hatalı olduğunu ortaya koyan en önemli veri, kitabesine göre 948 Hicri/1541-42 Miladi yılına tarihlenen ve Mimar Sinan’ın ilk inşa ettiği türbe olan Beşiktaş’taki Hayrettin Paşa Türbesi’nin vakfiye metninde inşaatının tamamlanmış olduğunun belirtilmesidir. Bu durumda inşaatı 1541-42’de tamamlanmış bir yapının 1534 tarihli vakfiyede yer alamayacağı ortadadır. Ayrıca türbenin yanına yaptırdığı medresenin faaliyette olduğunu ve vakfedilen emlakin en önemlilerinden, yine Sinan yapısı ve günümüzde vakfın mülkiyetinden çıkıp özel mülkiyete konu olan Zeyrek’teki Çifte Çinili Hamam’ın gelirlerinin de bu medreseye tahsis edildiğini vakfiyeden öğreniyoruz.

Pervititch Haritası

Barbaros’un yalı, konak, medrese, imaret, türbe ve haziresine ait alanın üzerinde Dolmabahçe Sarayı’ndan Beşiktaş İskelesi’ne kadar olan değişim, 1922 tarihli sigorta haritasında görülüyor.

Çinili Hamam’ın da 1540-46 tarihleri arasında inşa edildiği tahmin edilmektedir. Belki medrese ve imaret de Sinan eseriydi. Vakfiyedeki şahitler, İstanbul kadısı ve askerî kassam olarak isimleri geçenlere dair prosopografik bir araştırma yapıldığında da tarihin hatalı olduğunu ortaya koyacak kanıtlara rastlanılması mümkündür. Bu durumda vakıf tesis edilirken Barbaros bizzat kadı huzurunda ve kaptan paşa odasında bulunmuşsa, vakfiyenin tarihini, Nice Seferi’nden döndüğü 1545 başları ile 5 Temmuz 1546’daki ölümüne kadar İstanbul’da geçirdiği bir buçuk yılda aramak lazımdır.

Vakfiyesinde İstanbul’un çeşitli mahallelerindeki çok sayıda evi ile hamam, fırın, değirmen gibi tesislerin kira gelirlerini vakıf yöneticilerinin maaşına; medresedeki öğrencilerin cep harçlığına; müderris, kütüphaneci, sucu, kapıcı, hela bekçisi gibi görevlilerin yevmiyesine; medresenin yanına inşa ettirdiği aşhanede öğrenciler için pişirilecek zerde pilav maliyetiyle aşçı ücretine tahsis etmiştir. 25.000 kuruş nakit parasının yüzde on faiz ile işletilip nemasının da aynı masraflara tahsis edilmesi şartı, devrinde sıklıkla görülen uygulamalardandır.

Hayrettin Paşa’nın medresesine vakfettiği Kur’an, hadis, tefsir gibi dinî ilimlerden ibaret 20 adet kitap da vakfiyede listeleniyor. Dünyaları gezmiş, birçok dil bilen yaşlı bir denizcinin sadece bu kitaplardan ibaret bir kütüphanesi mi vardı? Denizcilikle ilgili kitaplar, atlaslar, coğrafya eserleri yok muydu? En azından Pîrî Reis’in maiyetinde çalışırken Kitab-ı Bahriye‘nin telifinde katkısı olan, sonra Barbaros’un hizmetine giren ve Gazavatname‘sini yazdırdığı Seyyid Murad’dan bir tane bile Kitab-ı Bahriye edinemedi mi? Aslında denizcilikle ilgili kitapları vardı da bunlar medreseye uygun düşmeyeceği için mi vakfetmek istemedi? Bu soruların henüz cevapları yoktur.

Mimar Sinan’a inşa ettirdiği Beşiktaş’taki türbesine gömülmesini vakfiyesine vasiyet şeklinde kaydettirmiştir. Donanma mecmuasında Ali Şükrü Bey’in denizci rivayeti olarak naklettiğine göre “yattığım yerden vatan-ı hususiyemin yani denizin şıyırtısını işitmek isterim” dermiş. Her gece mezarında iki kandil yakılmasını, ölümünden sonra azad edilmiş sayılan kölelerinin (uteka) ve onların çocuklarının türbesinin etrafına defnedilmesini ister. Beşiktaş’taki yalısını da kölelerinin erkek soyuna bırakır. Kızların soyundan gelenlerin buraya taarruz etmesini istemez. Yalısındaki su kuyusuna özel bir önem verdiği anlaşılıyor. Belki de tarihî eser bilinci hayli yüksek biriydi. Çünkü İstanbul’un Kostantiniyye olduğu zamanlardan kalma bu kuyuya dokunulmamasını, olduğu haliyle bırakılmasını istedi. Bu kuyu günümüzde Barbaros’un yalısının bir kısmının üzerinde yer alan Beşiktaş Deniz Müzesi’nin bahçesinde halen mevcuttur.

Türbesi

Yukarıda değindiğimiz gibi Barbaros’un sağlığında 1541-42’de Mimar Sinan’ın ilk inşa ettiği türbede bugün Barbaros’la birlikte eşi, evlatlığı Cezayir Beylerbeyi Hasan Paşa ve Kapudan-ı Derya Cafer Paşa’nın mezarları mevcuttur. Türbe hiç abartılı olmayan, sade, küçük ve uyumlu bir yapıdır. Kapının üstündeki “Haza türbe-i fatih-i Cezayir ve Tunus merhum Gazi Kapudan Hayreddin Paşa Rahmetullahi aleyh, sene 948” ibareli kitabesi sağlamdır.

Barbaros’un ölümünden sonraki yıllarda, her ilkbaharda sefere çıkan Osmanlı donanması, Topkapı Sarayı sahilindeki Yalı Köşkü’nde padişahı selamladıktan sonra Beşiktaş’a gelir, bu büyük denizcinin türbesi önünde demir attıktan sonra üç gün yatardı. Bu arada türbeye dualar edilir, denizcilere ziyafetler verilir ve Donanma üç günden sonra Barbaros’u selamlayarak Akdeniz’e veya Karadeniz’e açılırdı. Bu uygulamanın Osmanlı teşrifatında önemli bir yer tutması Barbaros’un hatırasının yaşatılmasına önem verildiğini vurgular.

Arşiv belgelerine göre sonraki uzun Osmanlı devrinde vakfiyesine uyuluyor, hesapları görülüyor ve medresesi de 19. yüzyıl ortalarına kadar faaliyetini sürdürüyordu. Ancak bu sıralarda işler değişti. O zamana kadar Çeşme’de, Navarin’de, Sinop’ta yakılıp imha edilen Osmanlı Donanması’nın iyice güçten düşmesiyle, “Beşiktaş mitosu”nun da önemini kaybettiği anlaşılıyor. Bugünün Beşiktaş’ında vapur iskelesi karşısındaki önü açık, nispeten düzenli türbe ve çevresindeki hazire, 1850’den sonraki yıllarda etrafı odun depoları, kayık imalathaneleri, tuğla sergileri, dükkânlar, evler, kahvehane, meyhane ve gazinolarla kuşatılmış bir haldeydi. Arayan zorlukla bulurdu. 1850’de geldiği Türkiye’ye uzun yıllar hizmet eden, Kırım Savaşı sırasında Osmanlı Donanması’nın mümessili olan, “Müşavir Paşa” lakaplı Adolphus Slade’in anıları bu konuda önemli ipuçları vermektedir.

Adolphus Slade “Türklerin Nelson’u” olarak nitelendirdiği Barbaros’un türbesini ziyaret için Beşiktaş’a geldiğinde, bırakın türbenin yerini bileni, Barbaros’un adını dahi duymamış köy sakinleriyle karşılaşır. Zorlukla türbeyi bulduktan sonra, kapıyı açtırdığı adam ısrarla burayı niye ziyaret ettiğini sorar. Sadece merakından ziyaret ettiğini söylese de inanmaz. Daha sonra Beşiktaş’ın Rum sakinlerinden bir tanıdığı, arkasından uydurulan hikâyeyi anlatır. Güya Slade, Barbaros’un Frengistan’daki bir sevgilisinden olma çocuğun neslindenmiş ve o da büyük atasını türbesinde ziyaret etmiş!

Yine de bu yıllarda türbenin çevresi gaspedilmişe benzemiyor. 1839 tarihli Moltke haritasının 1851-52’de Türkçeye uyarlanıp basılan kopyasında, bahçe ortasındaki türbe, yanında medrese ve imaret olması gereken iki yapı ile müstakil olarak ayaktadır. İskeleye kadar boş bir alan mevcuttur. O tarihte inşaatı sürdürülen Dolmabahçe Sarayı’nın planı da gösterilmiştir. Saray ile türbe arasındaki ortası geniş avlulu yapılar topluluğu da Barbaros’un vakfiyesinde belirtilen yalısı ve konağından arta kalanlar olmalıdır. Mevki adına Hayrettin denildiği kayıtlıdır.

Anlaşılan, ne olduysa bu tarihten sonra olmuş ve tespit edemediğimiz bir tarihte medrese ve imaret binası ortadan kaldırılıp alan işgal edilmiştir. Dolmabahçe Sarayı’nın inşaat alanında istimlâk edilen çok sayıda özel mülkün olduğunu biliyoruz. Bu bilgiye artık Barbaros Vakfı’na ait olan bir bostan ile bir evin de dâhil edilmesi gerekiyor. 16 Nisan 1908 tarihli Barbaros Hayrettin Vakfı mütevellisi İbrahim Şahab Bey’in arzuhali üzerine vaktinde Dolmabahçe Sarayı’na ilave edilmek üzere musakkafatı satın alınan bir bostan ile menzilin arsa kirasının vakfa ödenmesi talep ediliyor. Emlak-i Hümayun müdiriyetinin kayıtları ile karşılaştırıldığında mütevellinin iddiası doğrulanıyor ve talep edilen kira vakfa ödeniyor. Demek ki Barbaros Vakfı’nın arazisi, günümüzde Dolmabahçe Sarayı’nın bulunduğu alanın bir miktarına kadar uzanıyordu (BOA.ML.EEM. 695/81).

Pertevniyal Valide Sultan Kahvecibaşısı Hasan Efendi’nin sahibi olduğu kayıkhanenin sınırlarını belirlemek üzere 9 Mayıs 1875’de çizilen bir krokide (BOA.PLK.p. 148) türbeden iskeleye kadar olan boş alanın kimlerin işgalinde olduğu görülmektedir. Türbeden iskeleye inilen yolda hazireden açılan alanda bir dizi dükkân inşa edilmiştir. İlginçtir, krokide Barbaros türbesi gösterilmemiş, sadece “kabristan” ibaresiyle belli belirsiz bir mevki tayin edilmiştir. Kabristanın hemen önündeki alan, Edhem Paşa’nın altı kayıkhane üstü gazino olan mülkü haline gelmiştir! Ortaköy yönünde ise Bezmialem Valide Sultan Vakfı’na ait fırın, keresteci dükkânları, gazino binaları mevcut olmakla birlikte, bunların Barbaros Vakfı’ndan koparılan alanlar olup olmadığı meçhuldür.

1905 yılına geldiğimizde, o zamana kadar teşebbüs edilmeyen bir olay gerçekleşir. 5. Murad’ı yeniden tahta çıkarma girişimi sırasında ihtilalci Ali Suavi’yi başına vurduğu odunla katlettiği için II. Abdülhamid’in en önem verdiği, güvendiği adamlarından olan Beşiktaş Muhafızı Yedi Sekiz Hasan Paşa ölünce, Barbaros Hayrettin Paşa’nın vakfiyesine en büyük tecavüz vuku bulur. Hayrettin Paşa’nın vakfiyesindeki şart doğrultusunda 1550’lerden itibaren 350 yıl boyunca ölen köleleri ve onların çocuklarının gömüldüğü hazireden Hasan Paşa’ya bir türbe yeri ayrılır. Zaten daha önceki yıllarda Hasan Paşa’nın görev yaptığı Beşiktaş Karakolu da Hayrettin Paşa Vakfı’nın arsasında inşa edilmiştir. Ayrılan yerdeki mezarlar ve taşları gelişigüzel sağa sola atılarak tahrip edilir ve Mimar Kemalettin’e bir türbe inşa ettirilir. Osmanlı Arşivi’nde belgesi henüz ortaya çıkmadıysa da, 2. Abdülhamid’in izni ve iradesi olmadan böyle bir girişim asla gerçekleşemezdi.

Hasan Paşa sağlığında Beşiktaş iskelesine inen yolda dükkânların arkasındaki 38 metrelik kadim duvarı yıktırıp, yerine kendine göre bir duvar inşa ettirdiğine göre, türbe yerini de belirleyip Barbaros’un haziresine göz dikmiş olmalı. Gücünün zirvede olduğu devirde, Beşiktaş’ta birçok gayrimenkulü sahiplerinden tehditle, zorla ele geçirdiğine dair iddiaların çokluğuna bakılırsa, o duvarı yıkmasına da kimse engel olmamıştır. Kısa süre sonra 2. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle Hasan Paşa türbesinin dokunulmazlığı da ortadan kalkar. İşte bu sıralarda Ali Şükrü Bey, Donanma mecmuasında ve Tanin gazetesinde Hasan Paşa Türbesi aleyhine ilk yazıları kaleme alır ve Barbaros Türbesi çevresinin düzenlenmesi için girişimlere başlanır. Bu tarihten sonra Hasan Paşa ailesi mahkemeye müracaat ederek 10 Şubat 1915’te verilen bir mahkeme ilamına göre duvarın istibdal bedeli olarak 20.000 kuruşu Barbaros Vakfı’na ödemiştir (BOA.İ.EV 60/4). 7-8 Hasan Paşa’nın türbesinin Barbaros Türbesi haziresinden çıkarılması talepleri, araya giren Balkan, 1. Dünya, Kurtuluş Savaşları sırasında yerine getirilemese de unutulmamış ve 1935’ten sonra yapılan düzenlemelerde cenazesi buradan kaldırılarak Yahya Efendi Mezarlığı’na defnedilmiştir. Mimar Kemalettin eseri türbe ile bu civarda yer aldığı belirtilen muvakkithanenin akıbeti hakkında kaynaklarda bir bilgiye rastlanılamamıştır.

Akşam gazetesi kupürü

1935-40 arasında günlük gazetelerde sıklıkla Barbaros Türbesi ve çevre düzenlemesi ile ilgili haberler çıkmıştır.

Balkan ve 1. Dünya Savaşı sıralarında türbeye gösterilen ilgi, verilen önem giderek artar. Preveze zaferinin anma törenleri yapılmaya başlanır. 18 Aralık 1911 tarihli iradeyle, Bahriye Müzesi’ndeki meşhur Barbaros sancağının Kırım Savaşı’nda Mahmudiye kalyonuna keşide kılındığı gibi, donanma gemilerinde askerin maneviyatını arttırmak amacıyla müzeden alınarak kumandan gemisine asılmasına izin verilir (BOA. MV. 229/3).

Bir süre sonra 6 Kasım 1913’te Donanma Cemiyeti, Anadolu’dan Rumeli’ye ilk defa salla geçen Gazi Süleyman Paşa’nın Bolayır’daki türbesiyle Barbaros Türbesi’ne “fevkalade tören” ile “fevkalade altın Donanma Madalyası” asılmasını teklif eder (BOA.İ.DUİT 38/21). Bu teklif kabul edilir ve o sırada Barbaros Türbesine getirilmiş olan sancağın üzerine altın Donanma Madalyası asılır. Cumhuriyet devrinde bir ara Vakıflar’a, sonrasında Kültür Bakanlığı’na intikal eden madalya, Topkapı Sarayı’na götürülür. 1975’ten itibaren Deniz Müzesi’nde korunmaktadır.

Cumhuriyet döneminde türbeye yönelik ilgi, kesilmeden devam etmiştir. Beşiktaş, İstanbul’un imar planını hazırlaması için davet edilen Henry Prost’un da ilgi alanındadır. Projenin en önemli ayağı olan Taksim Kışlası’ndan Maçka/Dolmabahçe’ye kadar olan Taksim Gezisi (Gezi Parkı) düzenlemesinin devamı olarak düşünülür. Deniz Müzesi’nin eski müdürlerinden Haluk Şehsuvaroğlu, Prost’un raporunda okuduğu bir saptamayı aktarır. Buna göre Fatih, İstanbul kuşatmasında gemileri karaya Dolmabahçe’den çıkardığı için Atatürk de İngiltere Kralı 8. Edward’ı 3 Eylül 1936’daki ziyaretinde Dolmabahçe’de karşılamıştır. Prost bu yüzden Dolmabahçe-Beşiktaş aksına özel önem verir. Ayrıca bu niyetten çok önceden haberdar olmalı ki, 21 Mart 1935 tarihli gazetelerde Barbaros Türbesi’nin etrafının temizleneceği haberleri çıkmıştır. Barbaros Türbesi’nin etrafının temizlenip ortaya çıkarılması, yanına bir deniz müzesi kurulması, Sinan Paşa Camii’nin çevresinin açılması, Dolmabahçe’den Ortaköy’e kadar yol düzenlemesi Prost projesinin parçalarıdır.

1935’ten itibaren gazetelerde gün gün takip edilen bu gelişmeler, hızlı bir şekilde sonuçlandırılıp türbenin etrafındaki binalar istimlâk edilerek yıkılmış, vakfiye şartı haricindeki mezarlar nakledilmiş, çevresine yeni bir duvar çekilmiş ve Preveze zaferinin yıldönümü olan 27 Eylül 1940 tarihinde düzenlenen törenlerle türbenin açılışı gerçekleştirilmiştir.

Son yıllarda gerçekleştirilen türbenin restorasyonu ve hazire düzenlemelerinde, Deniz Müzesi’nde envanter kaydı olan bazı yeniçeri, hattat mezartaşları da hazireye getirilerek vakfiyeye aykırı olsa da buraya dikilmiştir.

BARBAROS’UN MEKTUBU

Kanunî’ye yazılan saygı dolu satırlar

İspanya, Venedik, Ceneviz, Fransa, Papalık arşivlerinde mevcut Barbaros Hayrettin ve kardeşleriyle alakalı belgelerin sayısına nazaran, Türk arşivlerinde neredeyse hiç belge yoktur. Aslında Osmanlılarda kuruluştan 16. yüzyılın ilk yarısına kadar gelen belgeler genel toplama göre oldukça azdır. Ne sebepten olursa olsun zayiatın büyük olduğu anlaşılıyor. Bu yokluk içinde Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde yer alan birkaç belgenin Barbaros Hayrettin’e ait olduğu sanılmaktadır. Burada geniş bir özetini verdiğimiz belgenin, metnindeki karinelere göre de Barbaros’a ait olması kuvvetle muhtemeldir.

Barbaros İstanbul’a geldiği 1533 yılında Irakeyn seferindeki Sadrazam İbrahim Paşa’nın daveti üzerine Mudanya üzerinden Halep’e karadan gitti. Dönüşte de Konya üzerinden Bursa’ya gelip bir ay kaldı. Bu metin, yolculuğun gidiş-dönüşlerinden birinde İznik’ten geçerken yazılan bir mektup olmalıdır. Ayrıca bu kadar bozuk yazıyı bir kâtip yazamayacağına göre, bizzat Barbaros’un kaleminden çıkmış olduğunu düşünmek gerekir. Dönemin özelliklerine uygun olmayan bir imlası vardır ve yazı karakteri itibariyle okunması oldukça güçtür. O devirde muhatabını rencide etmekle eş tutulan harflerin harekelendirilerek yazılması cihetine sık sık gidilmesi, okuma güçlüğünü bir nebze azaltmak için olsa gerektir.

Klasik Osmanlı yazışma üslubunda şart olan dua ve elkab cümleleri ihmal edilerek doğrudan konuya girildiği görülen mektubun muhatabı “Sultanım”, ibare içinde “hünkar” denildiğine göre, bizzat Kanunî Sultan Süleyman olmalıdır. Muhatabının padişah olduğuna bakılmadan teklifsiz bir üslupla yazılsa da, arasıra saygıda kusur etmeyen cümleleri araya serpiştirmeyi de unutmaz. Arapçayı ana dili gibi bildiği şüphesiz olan Barbaros’un mektubuna “hâk-i pâyine, türâbına” gibi Arapça-Farsça yüklü elkab cümleleri yerine aynı anlamı ifade eden “Sultanımın ayağının tozuna…” gibi halis Türkçe bir ibareyle başlaması ilginç bir keyfiyettir.
İlk satırda bugün Deniz Müzesi’nde sergilenen sancak olması muhtemel bir sancağın gönderildiğinden ama varmadığı için uslu oğlanlarla gene göndereceğinden bahsediliyor. Bu mektubu sultanın emri ile İznik’te Şeyh Kutbüddin’in (öl. 1418) türbesini ziyaret ettiğinde İznik Gölü kenarında yazmış. O yıllarda sarayın oldukça rağbet ettiği sungur, toygun çakır ve İspirî çakır adı verilen av kuşlarından hediye göndermiş. Sancağı gönderdiğinden burada da bahsediyor. Barbaros’un İstanbul’a geldiği tarihlerde Kubbe vezirlerinden olan Ayas Paşa’nın Barbaros’a verilecek yemekliğe dair söylediklerini padişaha haber veriyor. “Bir eyüce kişi” olarak belirtip adını vermediği birini Emir Buhari Vakfı’na müfettiş tayin edilmesi için tavsiye ediyor ama, “bunu kolayına demedüm” diyerek adamın kayırılmasını istemekte zorlandığını da ihmal etmiyor.

Kendisi koskoca bir ülkeyi Osmanlı Devleti’ne armağan etmişken, keseler dolusu altını hediye getirmişken, padişahtan sürekli inayet bekleyen biri olarak gözükmesi hayret vericidir. Oğulluğu Hasan’a, Kanunî’nin 100 Flori ihsan etmesini şu satırlarla yere göğe sığdıramaz: “Allah Teala sultanumun ömrini çok eylesün bendenüze bir ateş oldu ki bendenüzi yerden göğe kaldurmak beraber oldu meğer Hasan kulunuza yüz dane Fulori inayet olmuş haberüm yok geldi halk içinde el öptü nedür dedüm devletli hünkar yüz altun virdi bir yerinde oldu ki sultanum ne diyem Allah ivazın ide”.

Tevazuyu hiçbir zaman elden bırakmaz, kendini padişahın karşısında aciz göstermeyi tercih eder: “Benüm sultanum bendenüzün taliine rast geldi bendenüzü bir âdem sandılar sultanum sağ olsun bunu ki yazdum teacüb eylemen ki aceb yerine düştü ben de bilürem ki ne kadar sevindim Allah bilür”.

GAZAVÂTNÂME-İ HAYREDDİN PAŞA

16. yüzyıl yazmasından efsane kaptanın anıları

Padişahlar, vezirler, savaş kahramanları namına yazılıp, konu edindiği savaş ve kahramanlık hikâyeleriyle, gaza ve cihad ruhunun halk arasında diri tutulmasını amaçlayan, nazım ve nesir halinde kaleme alınan gazavâtnâmeler Osmanlılarda bir hayli yaygındır. Özel okuyucuları tarafından halk tabakalarının toplu halde bulundukları kahvehane gibi yerlerde okunup ilgiyle dinlenirdi. Bu türün en önemli örneklerinden biri de Seyyid Murad’ın manzum ve mensur tarzıyla ayrı ayrı yazdığı Gazavât-ı Hayreddin Paşa adlı eserdir. Murad, Kitab-ı Bahriye’nin yazılması safhasında Kaptan-ı Derya Pîrî Reis’e hizmet eden, bazı tartışmalara göre de Kitab-ı Bahriye’nin ikinci telifinin müellifidir. Barbaros Hayrettin Paşa’nın maiyetinde görevliyken de Gazavâtnâme, Fetihnâme adlı eserleri takdim etmiştir. Uzun yıllar Sinan Çavuş’a maledilen Tarih-i Feth-i Sikloş, Usturgun ve İstolni Belgrad adlı eserin de Seyyid Murad’a aidiyeti ispatlanmıştır. Katıldığı seferlerde bizzat Barbaros’tan dinlediklerini, bazen de yaşadıklarını ilgi çekici bir üslupla kaleme almıştır. Elde mevcut farklı nüshaların müellif tarafından 1538 ile 1546 arasında yazıldığı anlaşılıyor. Sonraki yıllarda çeşitli tarihlerdeki istinsahları da mevcuttur. Bazı özgün olduğu sanılan metinlerde de araya sokuşturulan beyitler, bazı farklı bölümlerin varlığı değişik müellifler tarafından yapılmış yazma denemeleri olarak değerlendirilir.

Yazıldığı devirden itibaren olağanüstü ilgi gören, 1578’den itibaren İspanyolca, İtalyanca ve daha birçok Batı diline, ayrıca Arapçaya çevrilen Gazavâtnâme’nin çok sayıda yazma nüshası dünya kütüphanelerinde yer alır. Bu yaygınlığına rağmen yeni yazıya aktarılması son 40 yılın işlerindendir. Topkapı Sarayı Revan Kütüphanesi 1291 numarada kayıtlı Gazavât’ın başında, Şehzade Mehmed’e ait olduğuna dair bir kayıt vardır. Gazavât-ı Hayreddin uzmanı Dr. Gallotta’ya göre bu şehzade, Kanunî’nin 1543’te ölen oğlu Şehzade Mehmed’dir. Paris’te Bibliothèque Nationale Türkçe Yazmalar 1186 numarada kayıtlı Gazavât’ın ikinci bölümü olan nüshanın temellük kaydında, Osmanlı yazısıyla “Maliki (Sahibi) Nikolaki Dimitrakioğlu” ibaresinin varlığı, bu kitabın şehzadelerden gayrimüslim tebaaya kadar geniş bir okuyucu kitlesine sahip olduğunun göstergesidir.

DONANMA MECMUASI

Barbaros’un mirasını bugüne taşıyan dergi

Sultan Abdülaziz’in büyük masraflarla dünyanın sayılı güçlerinden biri haline getirdiği Osmanlı donanması, tahttan indirilmesinde de etkili olmuştu. Bu olayın tesiri altında kalan Sultan 2. Abdülhamid, saltanatı süresince donanmaya ilgi göstermeyip Haliç’te demir atmış vaziyette bırakmıştı. İttihad ve Terakki iktidarında donanmanın yeniden savunma gücü olması düşünülürken, halkın desteğini ve dayanışmasını hedefleyen sivil bir girişim örgütlenmesiyle 19 Temmuz 1909’da Donanma-i Osmanî Muâvenet-i Milliye Cemiyeti kuruldu.

Bu derneğin nizamnamesi, yayın organı olarak Donanma adıyla aylık bir dergi çıkarılmasını öngörüyordu. 1910 senesi Mart’ında 10 bin basılan ilk sayısı ile yayın hayatına başlayan dergi 1919 Nisan’ına kadar 192 sayı çıkarıldı. Yurtiçi ve yurtdışında çok yoğun bir ilgiyle karşılanan dergiye binlerce abone kaydedildi. Genel olarak Osmanlı denizciliğini ihya etmek maksadını taşıyan yazılara yer verildi. Bilhassa denizcilik tarihinde önemli şahıslar, olaylar, mekânlar gündeme getirildi. Ali Rıza Seyfi, Ali Şükrü Bey, Ali Haydar Emir gibi denizciler yanında Ahmet Rasim, Köprülüzade Mehmed Fuad, Hüseyin Kazım, Aka Gündüz gibi güçlü kalemler de yazılar yazdı. Ayrıca çok sayıda kadın yazara sayfalarında yer verilmiştir. Derginin ilk sayılarından itibaren Barbaros Hayrettin Paşa ve türbesinin perişan halinden kurtarılmasına dikkati çekilmiştir. Preveze zaferinin anma törenleri bu derginin ilgisi ile süreklilik kazanmıştır.

NAM-I DİĞER ORUÇ REİS

‘Baba Oruç’ veya Barba Ruj-Barba Rossa

2018’de şehadetinin 500. yılını andığımız Oruç Reis, hoşsohbet, lafı dinlenir, birkaç lisan bilen, kendi halinde bir adalı idi. Midilli’de otururlarken kardeşi Hızır ve en küçükleri İlyas ile deniz ticareti işindedirler. Teknesiyle ticaret için Trablusşam’a giderken karşılarına çıkan Rodos Şövalyeleri ile savaşırlar ama İlyas şehit olur, Oruç esir edilir. Gazavâtnâme’de ayrıntılı olarak anlatıldığı üzere, uzun bir maceradan sonra şövalyelerin elinden kaçıp kurtularak Antalya taraflarına gelir. Şehzade Korkut ile iyi anlaşır, onun hediyesi gemi ile korsanlığa başlar. Artık namlı bir korsan ve Rodos Şövalyeleri’nin amansız düşmanıdır. Bir yandan da Mısır Sultanı Kansu Gavri’ye hizmet eder.

Şehzade Korkut taht mücadelesini kaybedip Şehzade Selim padişah olduğunda hayatını tehlikede gören Oruç Reis, Kıbrıs’ta vurduğu Venedik gemilerinden elde ettiği vurgunu Cerbe adasına satmaya götürür ve orada kalır. Bir süre sonra ağabeyi İshak ile kardeşi Hızır da oraya gelir ve birlikte Tunus Beyi’nin izniyle yerleşirler. Batı Akdeniz’de korsanlıkla namları yürür. Girdikleri bir savaşta tek kolunu dirsekten itibaren kaybeden Oruç Reis, “Barbaros” lakabının gerçek sahibidir. Kızıl sakallı olduğu için bu lakabın yakıştırıldığı iddiası yanında; leventlerinin taktıkları “Baba Oruç” ismini, Batılıların “Barba Ruj-Barba Rossa” olarak telaffuz etmelerinden dolayı bu lakabın takıldığı da rivayet edilir. Ölümünden sonra kardeşi Hızır da Barbaros lakabıyla anılmaya devam etmiştir ve Oruç Reis’in “Barbaros” lakabı unutulmuştur.

Oruç ve Hızır kardeşler zamanla elde ettikleri muazzam miktarlara ulaşan para, levent, mühimmat ve gemi sayılarıyla hedef büyülterek gözlerini Cezayir’e diktiler. Yavuz Sultan Selim ile temasa geçip aralarını düzelttiler. Güçlenmelerinden korkan yerel beyler de İspanyollara yanaştılar. Bu işbirliğine rağmen İspanya yanlısı yerli Arap/ Berberi kabileleri ve İspanyolları dize getirerek Cezayir’i tamamen ele geçirdiler. Nüfus ile arazi tahriri yaptırarak vergi tahsili ve asker toplama için gerekli verileri sağladılar. Böylelikle tamamen bir hükümet şeklinde yönetimi ele almışlardı. Bu sırada Tilimsân Hâkimi Ebu Hammu İspanyollarla işbirliğinden vazgeçmedi ama, Oruç Reis’in Tilimsân’ı almasına engel olamayınca kaçtı. Yerli halk isyana kalkıştı ve İspanyollarla birlikte binlerce asker harekete geçtiler. Çatışmalar sürerken İshak Reis şehit oldu. Oruç Reis’in bulunduğu Tilimsân’ın kuşatması altı ay sürdü. Çok az bir kuvvet, mühimmat ve yiyecekle orada sıkışan Oruç Reis, yanındaki az sayıda askerle kaçmayı başarsa da İspanyollar tarafından yakalanıp öldürüldü. Öldüğünde 44-45 yaşlarında olduğu rivayet edilir.

Barbaros kardeşler

Oruç Reis’in de Barbarossa lakabıyla tanındığı zamanlara ait Oruç-Hayreddin Barbaros kardeşlerin bir gravürü.

Arıkan ve Toledano tarafından neşredilen İspanyol belgelerine göre, Oruç Reis’in kafasını kesen Asturia Prensliği Tineo kasabasından Teğmen Garcia Fernandez de La Plaza’ya, İspanya Kralı 5. Karlos tarafından “Barbaros’un (Oruç Reis) portresi, sancağı ve diğer beş Türk’ün portresi ile bezenmiş kırmızı bir arma” taşıma imtiyazı tanındı. Çocuklarına, torunlarına, neslinden gelen herkese ebediyen taşıma hakkı verilen bu arma, günümüzde Tineo kasabasının armasında bir figür olarak halen yürürlüktedir.