Ramazan, Türkler için sadece oruç ayı değildi; günler öncesinden yapılan hazırlıklarla karşılanırdı. Mutfak hazırlıkları, ev temizliği, alışveriş, her Müslüman evinin mutat telaşıydı. Eğlence hayatı da Ramazan gecelerinde hareketlenirdi. Zamanla pek çok âdet unutulup yerini başka alışkanlıklara bıraktı; ancak Ramazan heyecanı sonlanmadı.
AREFE/ARİFE Ramazan ve Kurban bayramlarını önceleyen gün, bayrama hazırlık günü. Arefe günü ikindi namazın-dan sonra kabristan ziyareti yapmak sevap sayılır.
BEKÇİ BABA/ DAVULCU MANİLERİ Ramazanda sahur davulu kalanların, bayram sabahı bahşiş toplamak için dolaşırken okudukları maniler. Bir örnek: “Güle geldim kapınıza / Selamverdim topunuza / Bahşişimi vermezseniz / Darılırım hepinize…”
DİREKLERARASI 20. yüzyıl başlarına değin, İstanbul’da Ramazan gecelerine mahsus eğlence merkezi olmuş çadır-tuluat tiyatroları, çayhane ve cambazhaneleriyle ünlü semt.
DİŞ KİRASI Zengin konaklarına iftar davetine gidenlere, evsahibinin yemekten sonra verdiği hediye veya para ödülü. 2. Meşrutiyet’te, yüksek kamu görevlilerinin diş kirası vermeleri yasaklanmıştı.
FİDYE Oruç tutamayacak derecede hasta veya yaşlı Müslümanların, tutamadıkları Ramazan oruçlarının her günü için yoksul Müslümanlara vermesi gereken 1 günlük yiyecek bedeli, erzak.
GÜLLAÇ Nişasta hamurundan açılan ince yufkalara, kaymak, dövülmüş badem ve ceviz sarılıp üstüne şerbet dökülerek hazırlanan Ramazana özel tatlı.
HELE SÂ Eski ramazanlarda el ele tutuşup teravihe giden çocukların, ellerinde renkli küçük fenerler olduğu halde söyledikleri “hele sâ yele sâ” nakaratlı “Uzunçarşı çamur olmuş/Baklavalar hamur olmuş/ Tiryakiler mahmur olmuş” gibi dizelerden oluşan ezgiler.
İYD-İ FITIR Fıtır/Fitre bayramı. Ramazan bitimindeki Rama-zan bayramının bir başka adı. Fitre dağıtıldığından yoksulların bayram ettiği gün anlamında.
İFTAR KAMERİYESİ Topkapi Sarayı’nda, Bağdat Köşkü’nün taşlığındaki balkon. Bu kameriyede asılı kandil iftar vaktinde yakılır, minarelerde akşam ezanını okumak için bekleyen müezzinlerle iftar topu atacaklara işaret verilirdi.
PİDE Çarşı fırınlarında mayalı hamurdan hazırlanan oval biçimli, parmaklarla nakışlanmış, çörek otlu, susamlı, daha ekstralarına da yumurta sarısı sürülmüş iftara özgü yassı taze ekmek.
LEYÂLÎ-İ MÜBAREKE Üç Aylar denen Recep, Şaban, Ramazan aylarındaki kutsal geceler: Regaib, Berat, Miraç kandilleri ve Kadir gecesi. Bu gecelerde sabaha dek ibadet edilir, minarelerde kandil yakılır, mevlit okunur; gülsuyu, şeker, şerbet, helva ikram edilirdi.
NARH PUSULASI Kadılar ihtisap ağaları aracılığıyla Ramazan’a girerken ana gıda maddelerinin fiyatlarını tespit ettirir, narh pusulasını sicil defterine yazdırdığı gibi çarşılarda da ilan ettirirlerdi. Bir örnek: 1832 Raınazan’ında şekerin okkası 5 kuruş, yumurtanın yüz adedi 14 kuruş, güllacın okkası 6 kuruş, kaşar peynirinin okkası 3 kuruş, zeytinin okkası 1 kuruş, Rumeli balının okkası ise 3 kuruş ilan edilmiş.
ORUÇ KEYFİ Ramazan’da oruç tutan tiryakilerin, ikindi sonrasındaki sinirli, huysuz, fevri, esrik halleri. Eski Ramazanlarda oruç keyfindekileri türlü şakalarla kızdırmak âdetmiş.
RAMAZAN SERGİSİ Günümüzdeki marketlerin, alışveriş merkezlerinin olmadığı eski dönemlerde; büyük camilerin iç avlularında Ramazan’a ve bayrama özgü türlü yiyeceklerin, hediyelik, bayramlık öteberinin, kitapların satıldığı tezgahlardan oluşan geçici pazarlar.
RAMAZAN SİMİDİ Kastamonu simidi, Bartın simidi de denir. İyice kızartılıp kurutulmuş susamsız ince simit. Desteler halinde alınıp kaynar suda haşlandıktan sonra üzerine süt dökülerek ya da kavrulmuş kıyma ve soğanla karıştırılarak sahurda yenir.
TEKNE ORUCU Sahura kalkmaya, oruç tutmaya heveslenen çocuklara, Cuma’larda ve arefe günü, öğlene kadar tutturulan yarım gün orucu. Tekne orucu tutan çocuklara hediye alınması, istediği yiyeceklerin hazırlanması sevap sayılır.
UÇURTMA Akşamları cami minaresinden, evlerin saçak ya da penceresinden aşağıdaki bir halkaya makaralı ip bağlanır; bu ipe asılı kutucuğa da mum yakılıp konur. Makara çevrildikçe karanlıkta ip ve kandil görülmez ama yanan mumun ışığı havada uçuyormuş izlenimi verir. Bu eski Ramazan gecesi oyunu, çocukları “kandil uçurtma” hevesiyle camiye, teravihe alıştırmak için yapılırdı.
