10 Kalemde 100’lük Dada

100. yıl: Enis Batur, Dadaizmin 10 büyük eserini yorumladı

1. Dünya Savaşı tüm şiddetiyle sürerken, bir grup sanatçı ve edebiyatçı dünya kültür tarihinde eşine az rastlanır bir akım başlatmıştı. Dadaizm olarak denen ve resimden şiire, plastik sanatlara kadar geniş bir alanda etki gösteren bu akım, sanatçıların eserlerini “en uç noktaya” taşımıştı. 

90’ında BİR FIRLAMA için MUM

Bir hareket, bir tavır, bir kafa tutma, bir tersyüz etme, bir silip süpürme, bir yerinden oynatma, bir zedeleme, bir çizme, bir kestaneyi çizme, bir hiçe sayma, bir hiçten sayma, bir hiçleme ve hepleme, bir höstleme, bir hoştlama, bir örseleme, bir sallama silkeleme sarsma, bir yere tükürme, yüze tükürme, yüzünüze tükürme, bir şarap çanağına tükürme, bir nanik, bir nah, bir ‘tir git, bir yaylan bakalım, bir ıslık, nara, heeeyt, hoop, ola ala hey, beyler ilerleyin arkada boş yer var, bir sağdan gidin cüzdân bulun, bir ince osuruk, bir sert varta, bir kıçına tekme, bir burnuna parmak sokma, bir pandik, bir istiklâl marşını tersten söyletme, bir amuda kalkma, bir yan yan, dik dik, ters ters bakma, bir omuz atma, bir çelme takma, bir kulampana kündesi, bir taş atma, bir tane daha taş atma, bir taş koyma, bir kanırtma, bir narkozsuz diş oyma, bir itip kakma, bir başından geçirme, bir taşak geçme, bir kevgirleme, bir oturtma, bir yerinden etme, bir şişleme, bir eşeğe ters bindirme, bir hırpalama, bir pestilini çıkarma, bir tiye alma, bir boru döşeme, bir kan kusturma, bir burnundan kıl alma, bir teneşir paklatma, bir muz kabuğuna bastırma, bir dört numara matkapla oyma, bir canından bezdirme, bir karakamunun yüzüne geyirme, bir piç etme, bir şapkayı arkadan itip keli gösterme’dir DADA. 

(Enis Batur’un Dadaizmin 90. yılı vesilesiyle yazdığı yazı) 

Dada hareketi 1915’te, Zürih’te başladı; ‘ilgili’leri başka bir zamanda ve yerde başlayamayacağını söylemişlerdir. İlk ‘Dünya Savaşı’nın Avrupa’yı kasıp kavurduğu günlerde insana ait hiçbir değerin anlamı kalmamıştı; buna kültür-sanat da dahildi. Kollektif, doğaçlama gelişmiş, aslında “öndersiz” bir karşı-sanat hareketi sözkonusuydu: Dada’nın “baba”sı Tristan Tzara, adeta sıkı bir “anarşi organizatörü” idi. 

Tzara fitile sürülen ateş idiyse, Hugo Ball fıçı dolusu baruttu: Cabaret Voltaire’i o kurmuş, Dada’dan dörtdörtlük bir anti-show yontmayı bilmişti. “Karavana” şiiri Sovyet Devrimi ile yaşıttı: 1917. 

‘Klâsik sanat formasyonu’ndan geçip bütün sanat tarihine sırtını dönen, günümüz sanatının bugün bile yalvacı konumunda duran Marcel Duchamp yapıt kavramını tersyüz etmiş, en ünlüsü “Pisuvar” olan hazır-yapım çalışmalarıyla sanat dünyasını sallamıştı: 1915. 

Francis Picabia, hareketin haşarı çocuğu, plastik sanatlara kurşun yağdıradursun, başta 391 dergisinin kapağı, Dada tarihi açısından her biri ayrı önem barındıran yayın ve manifestolara ciddi katkılarda bulunmuştu. 

Resim serüvenini Dada’yla en uçlara taşıdı. Figürü, peyzajı, portreyi silip süpürdü, giderek büyük soyut devriminin temellerini atanlar arasında başköşeyi tuttu. “Orman”, 1916’dan. 

Man Ray, fotoğraf sanatı tarihinin bir kilometre taşı, baştan sona Dada felsefesine sadık kaldı. “Büyülenmiş”, 1922’den. 

Kurt Schwitters: Şair, ressam, yapı ustası. Dada’nın en yaratıcı figürü. Başta “Anna Blume”, ses şiirinin çığır açıcısı. Bir tek kendileriyle tarif edilebilecek olağanüstü “Merz” dizisinin yaratıcısı. 

Raoul Hausmann: Hareketin en güçlü romanı Hyle’nin yazarı, büyük fotoğraf sanatçısı, en ünlü “kare”si “çift eş”lerininki: Dada’ya yaraşır bir etik ve estetik manifestosu. 

Jacques Vaché, Arthur Cravan, Jacques Rigaut. Dada’nın genç yaşta intiharı seçen, köktencinin köktencisi kahramanları. Vaché, “Savaş Mektupları” aracılığıyla bilindi: Nihilist seslenişler. Cravan, şair ve boksör, bir kayıkla okyanusa açıldı ve dönmedi. Rigaut’dan kanlı cümleler kaldı: “Sizler şiirden yanasınız, ben ölümden”. 

Ve André Breton: Dada’dan Gerçeküstücülüğü doğuran Yahuda! Önderlik dürtüsü kişiliğinde öylesine ağır basıyordu ki, Tzara’yla takıştı, hareketten koparak Avrupa kültürüne damgasını vuracak yeni akımın “Papa”sı oldu. Yıllar sonra, oluşturduğu büyük sanat “duvar”ı olduğu gibi Pompidou Müzesi’ne geçti.