Ağaç kovuğu gibi içi boş, örneğin tandır, fırın gib nesneler, mağara-yaradılış mitlerinde de karşımıza çıkar. Ağaç kovuğundan veya kabuğundan yapılan “bebekler” bu oluşumlardan çıkan soyun anasına (cedde) işaret eder. İlk dönemlerdeki ana figürü zamanla ata şeklini almıştır; ancak aynı kelime Kaşgarlı Mahmut’ta gördüğümüz gibi, kız çocuklarının oynadığı bebek için kullanılmaya devam etmiştir. Bu bebekler oğlan değil kızdır.
Orta Asya tarihinde görülen hanlar-beyler mücadelesi, Anadolu ve Rumeli ahalisinin aşina olmadığı bir durumdur. Bunun nedeni Osmanlı Anadolu’sunda hanların bulunmaması ve devletin beylik kökenli olmasıdır. Ayrıca Anadolu beyliklerini kurduğu siyasi birliğin içine katan Osmanlılar, devşirme sistemi ile bu beylerin palazlanmasına imkan vermemiştir.
Orta Asya’da ise hanların yanında kabileler ve beyler varlıklarını sürdüregelmişler; 1750’ler sonrasındaki geçiş dönemi ve 19. yüzyıl başında artık beyler “han” unvanı almaya başlamışlardır. Bu geçiş döneminde asıl güç beylerin elinde olmuş, hanlar daha temsilî bir konumda olmuşlardır. Tarihçiler bu hanlardan “koğurçak han” (kukla han) diye bahsederler (17. yüzyılda Hive hanı olan Çinggisli Ebülgazi Bahadır Han’ın sözlerine bir kulak verirsek, bu kelimenin asli anlamının tamamen kaybolmamış olduğunu görürüz). Bu bağlamda Ebülgazi Han, şöyle der:
“… Bir kişinin sevdiği ölmüş olsa; oğlu, kızı, ağabeyi veya kardeşi ona benzer bir oyuncak bebek yapıp onu evine koyup ‘bu bizim filanın suretidir’ diyerek onu severdi; yemeğin ön kısmını onun önüne koyardı. Zamanla onu öpüp yüzüne-gözüne sürterek başına koymaya başladı. Böyle yapa yapa putperestlik ortaya çıktı”.
W. Rubruck da Bahadır Han’ı teyit eden bir açıklama yapmıştır. O da bir Uygur rahibin şöyle dediğini aktarır: “Biz putlarla Allah’ı tasvir etmiyoruz; bizimkilerden biri ölürse oğlu, karısı ve yahut başka biri onun heykelini yaptırır ve buraya mabede koyar. Biz de onu ölünün hatırası olarak saklar ve hürmet ederiz”. Benzer gözlemler Marco Polo tarafından da yapılmıştır.
Sir Gerard Clauson etimoloji lugatinde (s. 586-587) bu anlamların bebekle ilgisini göremediğini ifade etmektedir. Türk dillerinde “a”lı (kabırçak) ve “o”lu (koburçuk) gibi farklı şekilleri bulunan “koğurçak” (kovurçak) kelimesi, “içi boş şey, kabuk, kovuk” anlamlarında kullanılmıştır. Nitekim Türklerin “töz”, Moğolların “ongon” adını verdiği bu temsilî bebeklerin huş ağacı kabuğundan da yapılmış olduğunu biliyoruz
Ancak Sibirya enlemlerinde dokusu yumuşak huş ağacı gibi ağaçların kovuğundan, farklı kap-kacak yapılması gibi, bu ağacın kabuğu da benzer şekilde kullanılmıştı.
Hayvancılıkla meşgul olan topluluklarda bu iki veya üç boyutlu formların keçeden (Kaşgarlı Mahmut: “… keçeden bebek, insan şeklinde yapılmış kuklalardır”); daha güneyde Çin ile temasta olanlarda bezden, kumaştan; Sibirya ormanlarında ise ağaç kovuğundan veya kabuğundan yapılmış olduğu görülmektedir.
Ağaç kabuğu atasözlerinde, kovuğu ise gibi içi boş nesneler hâlinde tandır, fırın, mağaranın geçtiği yaradılış mitlerinde de karşımıza çıkmaktadır. İşin ilginç tarafı bu “bebekler”in atadan ziyade soyun anasına (cedde) işaret etmesidir. İlk dönemlerdeki ana figürü zamanla ata şeklini almıştır; ancak Kaşgarlı Mahmut’ta gördüğümüz gibi, kız çocuklarının oynadığı bebek için kullanılmaya devam etmiştir. Bu bebekler oğlan değil kızdır.
Ebülgazi Han’ın put olarak algıladığı bu kelimenin ne zaman ve nasıl hanlar için kullanılmaya başladığı henüz açıklığa kavuşmuş değildir. Bu tabiri hanların kendileri için veya dönem tarihçilerinin hanları için kullandıklarını düşünmek zordur. Orijinal kaynaklarda bu terime henüz rastlanılmamış olması, “kukla han” tabirinin araştırmacı tarihçiler tarafından kullanıldığı hissini uyandırmaktadır. Tarihî malzemeler içinde karşılaştığımız terimleri gelişigüzel kullanmak yerine onların nasıl bir süreç içinde ortaya çıkmış olduklarını anlamak; onları tarihi belgelerde gördüğümüz zaman bu terimlerin kimler tarafından nasıl kullanıldığını araştırmak, bize okullarda öğrendiğimiz “tarih zaman ve zemin içindeki değişimlerdir” savının önemini hatırlatır.
