Meyve veren hiçbir ağaç bu kadar taşlanmamıştı

Hayat tarzı, mücadelesi, yazdıklarıyla edebiyatımızın en önemli kişilerinden Tevfik Fikret kadar, dikkatleri ve şimşekleri üstüne çeken bir başka şair yoktur. Hakkındaki tartışmalar, 20. yüzyılın edebi ve siyasal dönüm noktalarıyla kesişir.

Türk edebiyatının zirvelerinden biri olan şair Tevfik Fikret, yaşamında olduğu gibi ölümünden günümüze 100 yıl gibi bir zaman dilimi geçmesine rağmen hâlâ tartışılan, yazdıkları hâlâ ilgi uyandıran, üzerinde düşünülen, konuşulan büyük bir şahsiyettir. Hayat tarzı, yaptıkları, mücadelesi, yazdıklarıyla edebiyatımızın en önemli kişilerinden Tevfik Fikret hakkında, kaleme alınmış, basılmış onlarca kitap, tez, yüzlerce makale, gazete yazısı bulunmaktadır.

Bütün ansiklopediler, biyografi kitaplarında yer alan, yanında ve karşısında yüzlerce yazı bulunan Tevfik Fikret hakkında İbnülemin Mahmud Kemal Bey, Son Asır Türk Şairleri adlı çalışmasının şair hakkındaki kısmında “Tevfik Fikret’e dair o kadar çok söz söylenmiş ve yazılmış ve Profesör Dr. Fuad Köprülü’nün Tevfik Fikret ve Ahlakı namındaki eseri gibi risaleler neşredilmiştir ki artık benim içün de, başkaları için de söyliyecek söz kalmamışdır. Mutlaka bir şey söylemeğe kalkışanlar, söylenenleri tekrar ve malumu tizkâr etmekten başka bir iş görmüş olmazlar” demektedir.

1945’e kadar yeni alfabeyle basılamadı

Şairin meşhur eseri Rübab-ı Şikeste, 1945’e kadar Latin harfleriyle basılamadı. İlk baskı o sene Arıcan Kitabevi tarafından yapıldı. Önsözü Prof. Mehmet Kaplan tarafından yazıldı.

İbnülemin’in 1940’lı yıllardaki bu saptaması elbette doğrudur. Tevfik Fikret hem şiirleri hem de fikirleri ile toplumda dikkatleri ve şimşekleri üstüne çeken bir kimlik olarak çok yazılmış, çok konuşulmuştur. Tevfik Fikret’in sağlığında en meşhur eseri Rübab-ı Şikeste başta olmak üzere beş eseri basılmıştır. Tamamı manzum eserlerden oluşan bu külliyat içinde Fikret’in makaleleri, düzyazıları, mektuplaşmaları yoktur. ‘Sis, Han-ı yağma, Tarih-i Kadim, Molla Sırat, Promete, Doksanbeşe Doğru, Bir Lahza-i Teahhur’ gibi siyasal ve toplumsal şiirleri yaşadığı döneme damga vurmuş, çok büyük tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmalar şairin ölümünden sonra da sürmüş dönem dönem alevlenmiş, edebi ve siyasal dönüm noktaları oluşmuştur.

Tevfik Fikret’e kitap olarak basılı ilk tepki Mur Ali Baba-zâde Mehmed Fazlullah tarafından kaleme alınan Şihâbü’l Kudret fî Recmü’l- Fikret isimli eserdir. Merzifon’da bir Ermeni matbaasında 1912’de taş baskısı olarak çıkan bu kitap 269 beyitten oluşan manzum bir Fikret eleştirisidir. Tevfik Fikret’in sağlığında recm edilmesini başlığına taşıyacak kadar keskin bu eser hakkında kaynak- larda maalesef fazla bilgi olmadığı gibi, bugüne kadar günümüz Türkçesi ile basımına rastlanmamıştır. Şairin ölümünden üç yıl sonra 1918’de ise Feylesof Rıza Tevfik’in bir konferansı ile başlayan tartışma, Babanzâde Ahmed Naim’in Sebilü’r-reşad mecmuasında önce makale sonra ayrı bir risale şeklinde yayımladığı yazıları Tevfik Fikret’i dindar – dinsiz kavgasının ortasına oturtur. Profesör Fuad Köprülü bu konuda aynı yıl Tevfik Fikret ve Ahlakı isimli 40 sayfalık bir eser kaleme alır.

**Sadece 48 yıllık bir hayat** Tevfik Fikret’in ölümünün ardından çekilmiş fotoğrafı (üstte) ve hekim ile ailenin izniyle eşi Mihri Hanım’ın çıkardığı maskı (altta).

1919’da Ruşen Eşref (Ünaydın) tarafından yazılan Tevfik Fikret monografisi ise şair üzerine yazılmış en önemli kaynak eserlerin başında gelir.

1926 – 1927 arasında Tevfik Fikret ile alakalı üç önemli kitap yayımlanır. Bunlardan ilki, Tevfik Fikret’in Galatasaray Sultanisi’nde müdür muavinliğini yapan, yakın çevresinde bulunan Salih Nigar Keramet Bey’in bastırdığı Fikret’in Hayatı ve Eseri isimli eserdir. İkinci kitap yine Fikret aleyhine yazılmış Reybilik, Bedbinlik, Lailahilik Nedir? Tevfik Fikret’in Tarih-i Kadimine Bir Cevab başlığını taşır. Mehmed Ali Ayni tarafından yazılan bu eser 87 sayfalık bir eleştiridir. Son olarak basılan eski Türkçe çalışma ise daha çok öğrencilere yönelik İbrahim Alaeddin Gövsa başkanlığında bir heyet tarafından hazırlanan Tevfik Fikret kitabıdır.

Tevfik Fikret konulu eski Türkçe kitaplar bu eserlerle sınırlıdır. Şairin 1915’te ölümünden sonra bazı dergiler de özel sayılar yayımlamışlardır. Türk Yurdu mecmuası böyle bir girişimde bulunmuş ama başarılı olamamıştır. İlk özel sayıyı çıkaran Muallim Mecmuası’dır (1 Eylül 1333-1917, Sayı: 14, Nüsha-i Mahsusa). Bu özel sayıda 31 aydının yazıları vardır. Kapakta “Mekteb-i Sultani müdiri iken alınan resmidir” altbaşlıklı, arka kapağın içinde ise “Tevfik Fikret ölüm döşeğinde” yazılı iki fotoğraf yer almaktadır. Ayrıca Tevfik Fikret’in ilk neşr edilen yazısı, yayınlanmamış bir mektubu ve son kısma da şairin resmî hayatı eklenmiştir.

İkinci özel sayı ise Düşünce mecmuasının 30 Eylül 1334-1918 tarihli sayısıdır. 3. ölüm yılında Tevfik Fikret’in Galatasaray Lisesi’nden talebesi ve üretken bir biliminsanı olan İsmail Hikmet [Ertaylan] tarafından hazırlanan bu özel sayıda, şairin yayınlanmamış şiirleri bulunmaktadır. Bu özel sayı 2005’te Abdullah Uçman’ın sunuşuyla Seval Şahin tarafından yayınlanmıştır (Kitap Yayınevi, İstanbul, Mas Matbaası, 2005, 203 sayfa.)

ŞAİR HAKKINDA YAZILMIŞ ESKİ TÜRKÇE ESERLER

Tevfik Fikret üzerine ilk polemikler

1 – ŞIHÂBÜ’L KUDRET FÎ RECMÜ’L-FIKRET

İdâdî muavinlerinden Nâzım ve müellifi: Mur Ali Baba-zâde Mehmed Fazlullah

Merzifon, Matbaa-i Nersu ve Serabyân, 1330 /1328 (Hatalı olarak 1368 yazılıdır) / 1912, 32 sayfa.

(“Efrâd-ı Milletten her ferdin birer dane edinmeleri elzemdir” yazısıyla sunulan ve 269 beyitten oluşan manzum eser).

2 – TEVFİK FİKRET’E DAİR

Ahmed Naim (Baban-zâde)

İstanbul, Hilâl Matbaası, 1336 / 1918, 8 sayfa.

Sebilür-reşâd Kütübhanesi neşriyatından.

S. Özege No: 20921

(Sebilür-reşad Mecmuası’nın 17 Zilhicce 1336 (23 Eylül 1918) tarihli nüshasında yayınlanmış makalenin ayrıca basılmış halidir).

3 – TEVFİK FİKRET VE AHLAKI

Köprülü-zâde Mehmed Fuad

Kanaat Kitabhanesi.

İstanbul, Kanaat Matbaası, 1918, 40 sayfa.

S. Özege No: 20920

(Eser 20 Eylül 1918 tarihinde Babanzâde Ahmed Naim’in “Tevfik Fikret’e Dair” isimli makale ve risalesi sonrasında kaleme alınmıştır).

4 – TEVFİK FİKRET-HAYATINA DAİR HATIRALAR

Ruşen Eşref (Ünaydın)

İstanbul, Hilal Matbaası, 1919, 155, 3 sayfa. Kitaphane-i Sudi Yayınları.

S. Özege No: 20919

(2002’de TDK Yayınları tarafından, Ruşen Eşref’in bütün eserleri serisi içinde tekrar basılmıştır).

5 – FİKRET’İN HAYATI VE ESERİ

24 Kanunevvel 1867 – 19 Ağustos 1915

Yazan: Salih Nigâr Kerâmet

İstanbul, İlhami – Fevzi Matbaası, 1926, 96 sayfa.

(Eser, 1942-1943’te yeni harfli tekrar basılmıştır. İnkılap Şairi Tevfik Fikret’in İzleri adını taşıyan 142 sayfalık İstanbul baskısı bir eserdir).

6 – REYBÎLİK, BEDBİNLİK, LÂİLÂHÎLİK NEDİR

Mehmed Ali Ayni

İstanbul, Yeni Matbaa, 1927, 87 sayfa,

Felsefe ve İctimaiyat Külliyatı. S. Özege No:16837

Kitap, “Tevfik Fikret’in Tarih-i Kadim’ine bir cevap” üstbaşlığıyla yayımlanmıştır.

7 – TEVFİK FİKRET

İbrahim Alaeddin (Gövsa) Bey’in riyâseti altında güzide bir heyet-i ilmiye tarafından vücuda getirilmiştir.

İstanbul, Sebât Matbaası, 1927, 16 sayfa.

(Büyük Adamlar Serisi: Cild 1, Forma 34. Resimli Gazete tarafından neşr olunmuştur. Satış fiyatı: 7 buçuk kuruş).

ŞAİRİN SSCB’DE BASILAN BİLİNMEYEN KİTABI

Bütün dünya yoksulları Fikret’in kitabında birleşti

TEVFİK FİKRET

Ali Ejder Said- zâde’nin müdiriyet ve mukaddimesiyle

Merkez Şark Neşriyatı Moskova, 1923

(İç kapakta: Bütün Dünya Yoksulları Birleşiniz!

Tevfik Fikret – Müntehab Parçalar)

Basdıran: Merkezî Şark Neşriyatı

Moskova, 1923, 112 sayfa.

Bolşevik Devrimi’nden altı yıl sonra, 1923’te Moskova’da kurulan Şark Üniversitesi’nin yayın kuruluşu Merkezî Şark Neşriyatı, Tevfik Fikret hakkında bir kitap yayımlar. Kapaktaki bilgiye göre 5000 adet basılan bu eserden Türkiye’de hiçbir kütüphanede olmadığı gibi, Seyfettin Özege’nin ünlü katalogunda, Milli Kütüphane kayıtlarında da bir bilgi bulunmaz. Zafer Toprak’ın bir makalesinde basıldığından söz ettiği bu eser, görebildiğimiz bütün Tevfik Fikret incelemelerinde kayıtlı değildir.

Kitabın ilk 11 sayfasında Ali Ejder Said-zâde’nin “Müdüriyetten” başlıklı bir önsözü bulunmaktadır. Arkasından sırasıyla ‘Balıkçılar, Ramazan Sadakası –Köprü’de-, Yine Kar, İnanmak İhtiyacı, Cevab, Hilâl-ı Ahmer, Haluk’un Amentüsü, Enîn-i Gam, Heykel-i Say, Sis, Sabah Olursa, Haluk’un Veda’ı, Promete, Yeşil Yurt, Bir An-ı Huzur, Resminin Karşısında, Gökten Yere, Tarih-i Kadim, Molla Sırat’ şiirleri yer almaktadır. 73. sayfadan 84. sayfaya kadar şiirlerde geçen ağır kelimeler için kısa bir sözlük mevcuttur. Bundan sonra Şark Neşriyat İdaresi tarafından ilave başlıklı 4. bölüm başlar. Bu bölümde Ziynetullah Nuşirevan tarafından “Tevfik Fikret’in sınıfı, içtimaî ehemmiyeti hakkında mutalaalar” başlıklı yazısı vardır. Kitabın 5. ve son bölümü Ali Ejder Said-zâde tarafından kaleme alınan “Tevfik Fikret ve Hayatına dair Kitabiyat” bulunmaktadır. Eserde 15 adet çizim vardır (N. Panatof).

Yayıncı, kitabın açıklamasını şöyle yapar: “Merkezî Şark Neşriyatı için çıkarmakta olduğumuz Kızıl Şark Mecmuası’nın Edebiyat Şubesi’nin Fikret’e mahsus bir bâb açmak ve bu hususta her elimize geçen yeni vesaiti burada okuyuculara bildirmek ve halelik ise Fikretin taşıdığı içtimai ve felsefi mefkureyi okuyucuların karşısında gereğince aydınlatılmak için bütün yetersizliklerine rağmen yine de derc edilen bu şiirlerin kitapçamız da yerleştirilmesinde dahi hususi bir usul gözetmeği gerekli gördük ki o da şiirleri yazılışları tarihi, şekli ve ilah gibi meşrut ve itibari ba’zı tasnif üzere değil bilakis mündericatlarına nazaren ilmî – içtimaî bir manzume (sistem) çerçevesi içerisine almak çaresini bulduk”.

TEVFİK FİKRET DERNEĞİ – 1961

Şairin kültürel ve sosyal fikirlerinin izinden gidenler

Tevfik Fikret Derneği, 10 Ekim 1961 tarihinde İstanbul’da kurulmuştur. Derneğin İstanbul’da Berksoy Matbaası’nda 1962’de yayımlanan 8 sayfalık tüzüğüne göre kurucuları Prof. İsmail Hikmet Ertaylan (Fotoğrafta ortada diğerleri soldan), Salih Nigar Keramet, Ali Teoman, Halil Vedat Fıratlı, Fikret Adil’dir (Diğerleri Vecdi Bingöl, Faruk Cumbul, kareye girmemişler). Tevfik Fikret Derneği 1965’te “Tevfik Fikret Derneği’nin sosyal ve kültürel fikirlerini yayar” altbaşlığıyla Düşün isimli bir dergi çıkarır. İmtiyaz sahibi İ. Hikmet Ertaylan, müdürü Fahri Uzun’undur. Dernek, Tevfik Fikret’in Haluk’un Defteri isimli eserinin üçüncü baskısını 1967 yılında şairin 100. doğum yılı münasebetiyle Yılmaz Özbek’e özel bir kaligrafiyle yazdırmıştır. Kitap Willi Blüme’in atölyesinde hazırlanmış, 2000 adet lüks baskı yapılmış ve Emin Barın atölyesinde ciltlenmiştir.

ŞAİRİN SAĞLIĞINDA BASILAN 5 ESERİ

Şiirleriyle döneminde devrim yarattı

1 – RÜBAB-I ŞİKESTE

3. Baskı, İstanbul, Tanin Matbaası, 1326/1910, Naşiri: Hasan Tahsin, 411 sayfa.

(Kitap dokuz bölümden oluşur. 178 manzumeyi içeren bu baskı en güvenilir ve kaliteli baskıdır. Cildi, Vatan Mücellithanesi’nde özel olarak yapılmıştır).

2 – RÜBABIN CEVABI