Bir cümlede özne genellikle yalın hâlde bulunur. Özne yalın değilse özne-yüklem uyumsuzluğu vardır. Özne ile yüklem arasında, kişi, tekillik-çoğulluk ve olumluluk-olumsuzluk yönlerinden uyum olması gerekir. Bu uyumun olmaması durumunda anlatım bozukluğu ortaya çıkar. Ancak günlük kullanımda ve tabii edebiyatta istisnalar vardır.
Yıllar önce bir köşe yazarı, televizyon programında şöyle demişti: “Biraz sonra ben de uzman arkadaşım da söyleyecek ki … (Fiilin “söyleyeceğiz” olması gerekirdi)”. Bir haber spikerinden de şu cümleyi duymuştuk: “Emeklilik yaşını yükseltilmeden… (Oysa “yaşı” denmeliydi)”.
Bir cümlede özne genellikle yalın hâlde bulunur. Özne yalın değilse özne-yüklem uyumsuzluğu vardır. Özne ile yüklem arasında, kişi, tekillik-çoğulluk ve olumluluk-olumsuzluk yönlerinden uyum olması gerekir. Bu uyumun olmaması durumunda anlatım bozukluğu ortaya çıkar. O cümleyi kuran kişinin dile özen göstermediğini düşünürüz.
Konuşurken ortaya çıkan anlatım bozukluklarının yazılı metinlere de yansıdığı ileri sürülür. Örneğin, “Annem, babam beni, ben de onları çok severim” cümlesindeki anlatım bozukluğu, “Annem, babam beni çok seviyorlar. Ben de onları çok seviyorum” diye düzeltilebilir. Gerçekte özne-yüklem uyum kurma olgusu çok doğal, çok kolay gibi görünse de, uzun cümlelerde sıkça karşılaşılan bir sorun olarak karşımıza çıkar. Özne tekilse yüklem de tekil, özne insan ve çoğulsa yüklem de çoğul olur, diye bir kural vardır. İnsan dışındaki çoğul öznelerin yüklemi tekil olur. Türkçede öznenin tekil veya çoğul olma durumu birkaç durumda bozulmaktadır. Saygı ve nezaket amacıyla oluşturulan cümleler, kökende özne tekil olsa bile çoğul biçiminde söylenir: “Ulu Önder Atatürk, İzmir’i şereflendirdiler”.
Meydan okuma, küçümseme, övünme, alçakgönüllülük anlatmak için kurulan cümlelerde de özne tekil kişi olsa da 1. çoğul kişi biçiminde kullanılır. Bu tür kullanımlarda da yüklemin çoğul olduğu görülür: “Biz adamı böyle rezil ederiz”. Kimiz zaman 3. çoğul kişide de özne çoğul olmasına rağmen yüklem çoğul eki almayabilir: “Onlar bize hiç gelmedi”. Ancak bu kural giderek değişmeye başlamıştır. Ayrıca zaman adları (Aradan aylar, yıllar geçti), organ adları (Böbrekleri ağrıyor), bitki adları (Bahçedeki otlar sarardı), hayvan adları (Kurbağalar derede yüzer), soyut adlar (Bugünkü düşünceler hazırlıyor yarını), cansız varlık adları (Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?) eylem adlarında (Birden caddede bağrışmalar, koşuşmalar oldu) özne olan topluluk adları “-ler, -lar”la çoğullanmamışsa (Kalabalık birden dağıldı) yüklem tekil olur. Dilbilgisi bakımından tekil görülen sözcük aslında çoğuldur. Ancak bitkilerden, cansızlardan, hayvanlardan olan çoğul öznelerin kişileri tek tek düşünülüyor veya düşündürülmek isteniyorsa yüklem çoğul olabilir: “Bir tepenin üzerinde keçiler birbirleriyle oynaşıyorlardı”.
Bazı dilbilimcilerin çok sayıda özel durum sıralayarak kural saptamaya çalışmaları ve bunun beraberinde getirdiği öğrenme zorlukları her zaman sorun yaratmıştır; oysa dilde zorlama olmaz. “Ay bir yandan sen bir yandan sar beni” diye söylediğimiz türküde özne-yüklem uyumu aramaya hiç gerek yok. Şiirde özne istediği yere saklanır. Şairler sorgulanamaz:
“Leylim Ley”
‘Beni istediğim anlama kavuşturacak…’
Size, sözümün eri olduğumu nasıl anlatsam? Biletçi dediğim zaman biletçi, reisicumhurbaşkanı dediğim zaman da reisicumhurbaşkanı demek istediğimi, yalnız onu demek istediğimi, başka hiçbir şey kasdetmediğimi belirtmenin hiçbir yolu yok mu? Yeni bir dilbilgisi kitabı çıktı mı bugünlerde? Öznenin, yüklemin filan başka bir düzen içinde yerleştirilmesini sağlayarak beni istediğim anlama kavuşturacak böyle bir kitap. Ne diyorlarsa, yalnız onu demek isteyenler için geliştirilmiş düşünce ve ifade kuralları ne zaman bulunacak? (Oğuz Atay, Tutunamayanlar, s. 688)
