İlk Türkçe kitap Ermeni harfleri ile basıldı

Ermeni harflerini okuyabilen, eğer Türkçe bilmiyorsa yazılanı anlayamaz; Ermeni alfabesini bilmeyen biri de, metin Türkçe olsa da okuyamaz. Bu nadir ve unutulmaya yüz tutmuş eserler, bir dönem aynı coğrafyada birlik-beraberlik içinde yaşayan iki milletin ortak kültürünü yansıtıyor. 1942’deki son örnek, tehcirden sonra ABD’ye giden Ermenilerin hâlâ Türkçeden vazgeçmediklerinin kanıtı.

Türkçe yazımda Erme­ni alfabesi, 14. yüzyıldan itibaren yazma eser­lerde, 18. yüzyıldan itibaren de basılı eserlerde kullanıldı. 1915 sonrası kullanımı giderek aza­lırken, bilinen son kitap 1968’te Arjantin-Buenos Aires’te ya­yımlandı.

Ermeni harfleriyle yazı­lan ancak okunuşu Türkçe olan eserleri kapsayan Ermeni harfli Türkçe edebiyat, “araf­ta kalmak” deyimini en çok hak eden yazı dillerinden biri. Ermeni harflerini okuyabilen, eğer Türkçe bilmiyorsa yazılanı anlayamaz; Ermeni alfabesini bilmeyen biri de, metin Türk­çe olsa da okuyamaz. Ermenile­rin ve Türklerin ortak buluşma, kaynaşma noktası olabilecek bir edebiyat, gün geçtikçe kaybolu­yor, giderek unutuluyor.

İşte 20. yüzyılın ilk yarı­sına kadar edebiyatımızın ve sosyal yaşamımızın önemli bir parçası olan Ermeni harfli Türkçe eserlerden 10 madde­lik bir seçki.

YENİ ERMENİCE DİLBİLGİSİ

Yıl 1727: Alfabe Ermenice kitap Türkçe!

ERMENİ harfli Türkçe basılı ilk kitap 1727’de yayımlandı. Mikhitar Sepasdatsi’nin Vene­dik’te basılan 149 sayfalık Yeni Ermenice Dilbilgisi kitabı bir sözlük niteliğindeydi. Bunu, 3 yıl sonra İstanbul’da basılan Kevork Mikhlayim’in Hisus Krisdos Efendimizin Tertemiz Doğumuna Dair Nutuk ve Çar­mıha Gerilme Ahdı adlı kita­bı izledi. 64 sayfalık kitap ay­nı zamanda Türkiye sınırları içinde basılan ilk Ermeni harf­li Türkçe kitaptır.

Günümüzde, Hasmik Ste­panyan’ın Turkuaz Yayınla­rı’ndan çıkan Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası (1727 – 1968) konuyla ilgili temel kaynak kitaplardan biri. Ste­panyan burada “Dünyanın yaklaşık 50 şehrinde, 200 ka­dar basımevinde yayımlanan kitapların sayısı 2.000’i geç­mektedir” diyor.

AKABİ HİKAYESİ – 1851

İlk Türkçe roman Ermeni harfleriyle yazıldı

İLK Türkçe roman olan Akabi Hika­yesi 1851’de Ermeni harfleriyle ya­zıldı ve basıldı. Vartan Paşa (Hos­vep Vartanyan) tarafından yazılan roman, 1872’de eski harfli Türkçe (Osmanlıca) olarak yayımlanan Ta­aşşuk-ı Fitnat’tan tam 21 yıl önce ya­yımlanmıştı. Avusturyalı Türkolog Andreas Tietze’nin “Türkiye’de ya­zılmış ve basılmış hakiki ilk modern roman” olarak nitelendirdiği bu eser, İstanbul’un gelenekleri, adetleri, eğ­lenceleri ve sayfiye yerlerini de oda­ğına alarak Ermeni Katolik Hagop ile Ermeni Ortodoks Akabi’nin mutsuz aşkını konu edinir. 19. yüzyılın tam ortasındaki bu roman, edebiyatımı­zın milat noktalarından biridir.

HÜDAVENDİG AR – 1870

Bursa’da çift dilli gazete

BURSA 19. yüzyılda Ermeni nüfusun da yaygın olarak yaşa­dığı şehirlerden biriydi. Öyle ki Bursa’da çıkan 4 sayfalık Hü­davendigar gazetesinin bu ilk dönemi çift dilli olarak devam etmiştir. Gazetenin iki sayfa­sı eski harfli Türkçe, iki sayfası ise Ermeni harfli Türkçe ola­rak yayımlandı. Hüdavendigar, Bursa Vilayet Matbaası’nda ba­sılıyordu.

GEYİKLİ – 1875-80

Tütün ambalaj kağıdı 3 dilli yazıldı

19. YÜZYILIN ikinci yarı­sında sigara ambalaj kağıtları­nın Osmanlı toplumunda yay­gınlaşmasıyla, Ermeni harfli Türkçe metinlere gerek sigara kağıtlarının ambalajında ge­rekse ambalaj kapaklarının içinde rastlanıyordu. Osmanlı Devleti’nde ilk sigara üretimi­ni yapan şirketlerden biri olan Balıkpazarı’ndaki Geyikli Siga­ra Firması’nın 31 Mayıs 1875 tarihinde bastığı Osmanlı, Rum ve Ermeni harfli Türkçe üç dilli sigara ambalaj kağıdı, bu türün ilk örneği. Geyikli Sigara Kağı­dı’nın görselinde alamet-i fari­kası olan geyik resmi ve Erme­ni harfli Türkçe olarak “Ba-İm­tiyaz-ı Mahsus” ve “Balıkpazarı içerisinde No: 29” yazısı yer alı­yor. AT Co. Sigara Firması’nın ise 22 Temmuz 1880’de bastığı sigara kağıdı ise yine Osmanlı, Rum ve Ermeni harfli Türkçe olarak “İmtiyaz-ı Mah­sus 22 Yuilis 1880 ve Hasır İskelesi Tütün Gümrüğünde No: 14” yazısına yer veriyor.

KAPTAN HATERAS’IN SERGÜZEŞTİ – 1877

Jules Verne’in eseri yazar hayattayken…

OSMANLI döneminde Erme­ni harfli Türkçe olarak 5 Ju­les Verne çevirisi yayımlandı. İlki, 1877’de Bursa’da basılan 256 sayfalık Kaptan Hate­ras’ın Sergüzeşti’dir. Eser, ori­jinal Fransızca (Les Aventures du Capitaine Hatteras-1866) basımından sadece 11 yıl son­ra Ermeni harfleriyle Türkçe olarak piyasaya çıkmıştı. Aynı eser, bu defa farklı bir çeviriy­le -yine Ermeni harfli Türkçe-İstanbul’da 463 sayfa olarak basılmıştır. Aynı şekilde bası­lan üçüncü Jules Verne eseri, 1892’de İstanbul’da çıkan 408 sayfalık Denizler Altında Yir­mi Bin Fersah’tır. Dördüncü kitap 1893’te İstanbul’da ba­sılan 438 sayfalık Gizli Ada, beşinci kitap ise 1893’te İs­tanbul’da basılan 288 sayfalık Seksen Günde Devri Alem’dir.

FELEK – 1882

İlk popüler tarih dergilerinden

1882-1887 arasında İstan­bul’da çıkan Felek Musavver dergisi, döneminin en çok okunan ve tüm dünyadan haberler veren ilk popüler tarih yayınlarından biriy­di. Hovanes Balıkçıyan’ın çıkardığı dergi 16 sayfa ola­rak resimli formatta yayım­lanmaktaydı. Renkli kapağı, muntazam baskısı ve tasarı­mı ile olduğu kadar, aktardı­ğı güncel ve tarihî konuları ile de döneminin öncülerin­den biriydi.

DESTAN – ?

‘İsmim Lefder idi…’

YAKLAŞIK A3 ebadında ve kim ta­rafından ne zaman basıldığı bilin­meyen Ermeni harfli Türkçe des­tanlar külliyatının kayda girmemiş, aykırı ve nadir malzemelerinden… Şairi belli olmayan bu destanın ilk dörtlüğü şöyle:

“Deynin ahayli ahbab-u yaran Aşkına uğrayan uğrar ziyane İsmim Lefder idi kendim kahraman Bismillahi rahman çıkdım meydane”

FATURA – 1913

Tirebolu’da çokdilli ticaret

ERMENİ harfli Türkçe, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren işyeri fatura­larında Osmanlı harfli Türkçe ile bir­likte en çok tercih edilen yazı dillerin­den biriydi. İstanbul’daki, Anadolu’daki manifaturacılar, dericiler, ayakkabıcı­lar, envai çeşit esnaf, eski harfli Türkçe­nin yanısıra faturalarında Ermeni harfli Türkçeyi de kullanıyordu. Giresun-Tire­bolu’da bir toptancının eski harfli Türk­çe, Ermeni harfli Türkçe ve Rumca, 3 dilli bu faturası ilgi çekici. Ahmed Celal ve Mehmed Bey, Tirebolu’daki dükkan­ları için bu 3 dilli faturayı basmışlar. Fatura üzerinde kurşun kalemle atılmış eski harfli Türkçe tarih 1913 yılını işaret ediyor. Faturanın üst kısmı eski harfli Türkçe, sol tarafı Ermeni harfli Türkçe ve sağ tarafı ise Rumca. Sol kısımda şöy­le yazıyor: “Toptancı Manifatura Mağa­zası, Kulaksızzade Ahmed Celal ve şeri­ki Kürd Hasanzade Mehmet, Tirebolu”.

KABİN FOTOĞRAFLARI – 20. YÜZYIL BAŞLARI

Fotoğrafın çok dili var

OSMANLI toplumunda ge­nellikle varlıklı kesimin ve sa­ray çevresinin tercih edebil­diği özel kabin fotoğrafların­da da Ermeni harfli Türkçeye az da olsa rastlamak mümkün. Özellikle “Amerikan Fotoğraf­hanesi”, bu örneklerin görüle­bildiği bir adres. Bu ön tarafın­da madalyalı saray çevresinden zatın olduğu kabin fotoğrafının arkasında, İstanbul Mahmut­paşa’daki Amerikan Fotoğraf­hanesi’nin 4 dildeki adresi ve reklamı okunuyor. Eski harf­li Türkçe, Fransızca, Ermeni harfli Türkçe ve Rumca bu ad­res bilgisinin sol alt kısmı Er­meni harfli Türkçe. Şöyle yazı­yor: “Amerikan Fotoğrafhanesi, Mahmud Paşa başında, Bezci­ler Yokuşu No: 8, İstanbul”.

HELAS – 1942

Tehcir sonrası ABD’de yine Ermeni harfli Türkçe!

20. YÜZYILIN ilk çey­reğinden sonra Ermeni harfli Türkçe eserler gi­derek azaldı. 1915 Ermeni tehcirinin de bu azalma­da büyük payı vardı. An­cak Türkiye’den göçeden, göçetmek zorunda kalan Ermeniler, yurtdışında yaptıkları yayınlarda Er­meni harfli Türkçeyi kul­lanmayı sürdürdü. Bilinen son Ermeni harfli Türkçe yayın, Dikran Kireçyan’ın Arjantin-Buenos Aires’te yazdığı 101 sayfalık Destan kitabıdır.

Kaliforniya-Fresno’da yayımlanan ve kayıtlarda rastlanmayan Helas (Kurtu­luş) mecmuası da yurtdı­şında basılan ilginç örnek­lerden biridir. Protestan Ermenilerin çıkardığı dergi, dinî bir bülten olma özelliği taşır. Derginin en üstünde “Amerika Ruhani Biraderli­ği Gazetesi” yazıyor. 1942’ye ait 49 numaralı bu sayının ilk makalesi, dergiyi yayına hazırlayan B. Tahmisyan’ın “Pertevler” ana başlığıyla, “Helas ailesine” adlı yazı­sı ile başlıyor. Derginin bu sayısında yer alan diğer ya­zıların başlıkları şöyle: “Er­meni Biraderliğin Müminin Daveti, Ruhani İntibahın Çareleri, Hayat Ekmeği”.