Ölüm antropolojisi ve ötekim ile konuşmalar

Enis Batur “Kapitalist Cehennem, her türlüsünü olduğu gibi Ölüm kültürünü de silmekte herhangi bir sakınca görmüyor; öyle olunca da muhafaza kaygısı biz imansızlara kalıyor!” diyor ve kendisine sorduğu soruları cevaplıyor. Dünya tarihinde ölüm kültürünün yaşayan izleri…

– Mezarlıklara girip çıktı­nız sık sık, kendi mezarınıza epey yer peylediniz metinle­rinizde, zaten ıslık çalmadan labirentinde dolaşıyorsunuz çoktandır. Şimdi tam nere­sindesiniz?

# Sessizlik Kulelerinden birine doğru, yol üstünde, belki biraz kenara çekilmiş, önümü arka­mı kollayarak, özetle durakalka. Böyle söyleyince pek ‘şairane’ oluyor, şaire yakışmaz; gene de Sessizlik Kulesi şu yaşımda ba­na en uygun metafizik ve kültü­rel seçenek olarak görünüyorsa, bunda Covid-19 salgını nede­niyle başvurulan fast gömme usullerinin payı düşük: Nice­dir, patlayan nüfus hareketleri nedeniyle “dik gömme” konusu gündemde. Kapitalist Cehen­nem, her türlüsünü olduğu gi­bi Ölüm kültürünü de silmekte herhangi bir sakınca görmüyor; öyle olunca da muhafaza kaygısı biz imansızlara kalıyor!

– Aral gölüne, Nukus’a mı uzanacak yeni vasiyet adre­siniz?!

# Böyle soruya şöyle yanıt: Ce­hennem Kapısından kuzeye doğru ilerleyin! Şakayı bıra­kalım ama, her ne kadar ölü­mün şakasına da açık olsam da, Müzdakhane Kabristanı’nı doğuran geleneğin temel yak­laşımı gerçekten ciddi seçenek: Karakalpak mezarlarının ölü­lerin üstünü açık(ta) ve kuşla­ra cesetleri bırakma düşüncesi külliyen doğal değil mi? Mo­dernleşme süreci Parsîleri bile şapşallaştırdı gerçi, yok ölüye ağız örtüsü takılmalı mı, yok ayarlar çapraz mı tutulmalı; bence abes türevler.

– Urbain’den yola çıkarak mezarlıklara odaklandığı­nızda bir ‘yok kültür’e gidiş­ten dem vurmuştunuz.

# Öyle. İyisi kötüsü ayrımı yap­maksızın, kültür de karşı-kültür de değer taşıyor mezarlık bağla­mında. Nereden nereye gelin­di kaygısı boşyere değil: Ölüm’e ilişkin kayıplar olduğu gibi Ha­yat’ın kendisinden eksilmiyor mu? Korsika’da yeni bir Etrüsk mezarı bulundu kazılarda. Genç ölmüş bir kadına ait bulunan is­kelet. Yanında kap-kacak türü eşyalar bulunması kadim uygar­lıklarda sık rastlanan bir durum. Ama burada, fazlası görülmüş: Genç kadın küpeleri ve altın yü­züğüyle gömülmüş. İçinde ya­şadığımız dönemde buna yer var mı?

– Nereden nereye gelindi di­yorsunuz.

# 4 bin yıl kadar önce papirüs­lere döşenen, birbuçuk yüzyıldır “Mısır’ın Ölüler Kitabı” olarak adlandırılan Işığa Erişme Ki­tabı, güneş tanrısının kayığıyla gecenin içinden geçiş seferinin log-book’undan buraya. Arada Fayum portrelerine uğrama­yı unutmaksızın. Olağanüstü örnekleridir portre sanatının. Mısır ile Roma’nın buluşması, o melez alaşım benim gözümde olgun sanatın anahtarı niteliğini taşıyor. Kişinin sağlığında ona ölümünde eşlik edecek karşılığı­nı hazırlaması derin bir ders.

– Kanat Hareketleri’nin için­deki “Fayum Portreleri” şi­irleri, Son Kare’de fotoğraflı mezartaşlarından hareketle yazdıklarınız: Yüz, ölümün hayattan silememesini dile­diğiniz işareti mi?

# Fayum portreleri ile sözgeli­mi Bülbülderesi mezarlığındaki “dönme” taşlarındaki fotoğraf­ların iki temel ortak yanı var. Birincisi, kişinin toplumsal-sı­nıfsal-biyolojik künyesini taşı­ması; ikincisi, iki farklı kültü­rün buluşmasından bir üçüncü­ye erişmiş olmaları. Yüz, taşın ya da tahtanın üstünden bir tür kabartma tekniği kullanımıy­la can(lılık) yüklenir. Zaman geçecek, aynı yaşta kalacaktır. Yanlış anlamayın, işi “Peak’in Darien”e, Cobbe’un yaklaşımına götürecek elbette değilim!

– Irak Kürt bölgesinde ya­pılan yeni bir kazı sonucu­nu değerlendiren uzmanlar, bulunan 70 bin yaşındaki Neandartal’e ait kafatası ve kemik kalıntılarının gömül­dükleri görüşündeler. Homo sapiens’i önceleyen bir dav­ranış ölü gömmek.

# İnsanbilimciler güçlü ışık tu­tuyorlar ölüm kültürüne. Çok genç ölen Robert Herz, Ölümün Kollektif Temsili üzerine Çalış­malara Katkı’sında (1907), Gra­bowsky gibi öncülerin Tiwak hakkındaki araştırmalarından yola çıkarak yazdıkları, Malez­ya takımadalarının yerli kabile­lerinde ölüm/cenaze ritüelinin modern dünyanın yalapşap tö­renlerindeki baştansavmacılık­la kıyaslanamayacak karmaşık özelliklerini yüzümüze çarpar. Cesedin duruma göre haftalar, aylar, bazı örneklerde yıllar bo­yu hanede ya da hane yakınında tutulması; “geçici tabut”tan sı­zan ifrazatın her gün toplanma­sı; kalıntıların ruhunun bekçilik yaptığına ve asal ruhun hemen ötedünyaya geçemediği için yer­yüzünde oyalandığına ilişkin inanç; ikinci ve nihai bir cenaze töreni gerçekleşene dek bütün gündelik yaşama etkir. Öyle ki, Herz, Bali adasındaki bir kabi­lenin iki cenaze töreni arasın­da yerleşim yerini terkettikleri­ni yazar.

– Bugün böyle yaşanamaz şüphesiz.

# Bugün öyle yaşanamadığı için böyle ölündüğünü hesaba kat­malıyız. Biraz acımasız görüne­bilir: Bana nasıl yaşadığınızı an­latın, sizi nasıl bir ölümün bek­lediğini söyleyeyim. Doğruluk payı yüksek denklem.

– Geçmişin ritüellerini özlü­yor musunuz yoksa?!

# Duyarlığımda, düşünme tar­zımda nostaljik bir damar yok­tur diyemem, gene de geçmişin kendisini değil bazı işaretlerini arıyorumdur; fark önemli. Söz­gelimi 1950’li yılların ırkçı Ame­rika’sının nesini özleyebilirim? Chrysler ve Buick’lerini, Chev­rolet ve Oldsmobile’lerini -bir daha o ayar canavarlar yapıla­madı! Ölüm ritüellerinde nitelik kaybı gözlemleniyor: Kapitalist düzen ölüyü de bir tüketim me­taı olarak gördü, onu bir harca­ma alanına dönüştürmekle kal­madı, üstüne üstlük hızlandırdı. Bir defa daha “ah! kimsenin vak­ti yok durup ince şeyleri anla­maya” hikayesi.

– “İnce şeyler” arasına katı­yor musunuz ölümü, cenaze törenlerini, gömme âdetle­rini?

# Hem de incenin incesi şey­lerdir! Adli tıp hekimi ve tarih­çi Philippe Charlier’ye medya köçekliği yaptığı için bir parça içerliyorum gerçi, ama önem­li adımlar attı ölümün “statü”sü bağlamında. En yeni kitabı Ritu­els (2020) üzerine konuşmasını dinliyordum; epeydir okunduğu­nu söyledi ölülerin; fiilin böyle kullanılması birden karanlık bir noktaya ışık düşürdü zihnimde.

– Siz “bu durumu nasıl oku­malıyız?” türünden sorula­rında “okumak” fiilini kul­lanan ekran gazetecilerine içerleyenlerden değil miy­diniz?

# Hem de nasıl içerliyorum! Charlier, ölünün yakın tarihe gelesiye, kapağı sıkısıkıya kapalı bir kitap gibi karşımızda durdu­ğunu ifade ediyor. Ya da, Voy­nich gibi sökülememiş bir yazı. Teknik düzlemde yaşanan çok hızlı gelişmeler adli tıbbın işini doğrudan etkiledi; deyim yerin­deyse kapağın kilidi açıldı, yazı sökülmeye başlandı. Kalıntılar ciddi ipuçları veriyor. Dolayısıy­la basmakalıp bir eğretileme gö­revi yüklenmiyor ‘okumak’ fiili burada. Arkeolojik kazılarda el­de edilen bulgular süreci hızlan­dırdı. Yeni aygıtlar o çerçevede de etkin. Herculanum’daki kas­katılaşmış gövdede beyin kalın­tıları bulundu sözgelimi. Gent’te kemiklerle yapılmış bir duvara ulaşıldı kazıda. Sibirya’da bu­lunan bir iskelete “kuş-adam” adı takıldı, çünkü gömü yerinde çok sayıda kuş gagasına ve kafa kemiğine rastlandı. 20 yıl ka­dar önceydi, MNAAO’da “Ölü­mün Haberi Olmaz” sergisinde -ki Apollinaire’in ürpertici şii­rinden esinle koyulmuştu adı, “süslü” kafatasları yeralmıştı. Mezarlıkta ölülerini unutma­manın tek yolu ‘taş ziyareti’nden geçmiyormuş bazı kültürlerde. Modena’da, nekropolda elele tu­tuşmuş hâlde bulunan iskelet “çift”ini görmüş müydünüz?

– Siz bir ölü/m koleksiyonu oluşturmuşsunuz anlaşılan!

# Benim herhangi bir koleksi­yon oluşturacak gücüm olmadı hiç. “Dosya”larım olur, yılların içinde işaretler toplarım. Gizlisi saklısı yok elbette, bir ikonagraf yanım olduğu açık. Gördüğüm­de ayırırım –ayırmak işimin ca­nalıcı cephelerinden biri. Bakın size bu bağlamda ilgimi çekmiş birkaç kare göstereyim: MÖ 5. yüzyıla ait Varna’da bulunmuş iskelet; MÖ 50’den kalma, atla­rıyla birlikte ölmüş Galyalı sü­variler; 1915’te topluca gömül­müş İngiliz askerleri: Hepsini birer “sayfa”sı olarak görebiliriz Ölüm Kitabı’nın.

– “Biz”den örnek vermiyor­sunuz. İskeletler, kemikler üstünde çalışmayı mekruh saymış bir kültüre ait oluşu­muzla mı ilgili bu?

# Bu inanış tarzıyla ilişkim ol­masa da, anlarım. Kabul edile­mez bulduğum, hangi döneme, inanca, kültüre ait olursa olsun kalıntılara yönelik kayıtsızlık, saygısızlık, horgörmelerdir. Çok değil 25 yıl kadar önce, Kon­ya’da, güya türbe onarımı çalış­maları yürütülürken, Alaaddin Camii’nin höyüğündeki Selçuk­lu sultanlarının kemikleri orta­lıkta, sokak köpeklerine bırakıl­mış, ertesinde ‘toplanabilenler’ rastgele ‘birleştirilip’ yeniden gömülmüştü. Biz bu bağışlan­ması olanaksız vandallığı yaşa­dık ve gömerek unutmayı yeğle­dik. Selçuklular, Anadolu’nun en yüce kültürlerinden birini yarat­mışlardı, borç öyle ödendi! Asıl mekruh olan bu zihniyet.

– Yanılmıyorsam, sizin Os­manlılardan çok Selçuklu­lara estetik düzlemde bir hayranlığınız var. Ahlat’a, Karamürsel Hersek’e sefer­lerinize ilişkin metninizi okumuştum.

# Taşlara saplantım, taş işçiliği­ne sevdamı tetiklemişti. Bugüne dek, Doğu’da ve Batı’da karşıma çıkan örnekleri sınır olarak gö­rürsek, en görkemli işler Selçuk­luların mührünü taşıyor. Me­zartaşları için de geçerli öznel değerlendirmem. Benim 1970 yazında oldukça dağınık halde ziyaret ettiğim Ahlat mezarlığı “sahih” bir görünümdeydi, yan­lış anlamadıysam epey “düzeltil­miş” taşlar. Günümüzün büyük mezarlıklarında, “büyük kent”­lerimizde estetik bir patetik tab­loda eriyip gitmiş.

– 30 yıl önce Milliyet gaze­tesindeki köşenizde Maçka Mezarlığı konusunda alarm sesi çıkaran bir yazınız çık­mıştı. Bilebildiğim kadarıyla “mezarlık” ile “ziyaret” keli­meleri arasında hısımlık var, hâlâ ziyaret ediyor musunuz taşları?

# Maçka Mezarlığı bugün de bakımsız durumda, aradaki tek fark kapısına zincir vurulmuş olması! Arasıra, başka yazarlar da üzerinde durdular; özellik­le Atatürk’ün İsviçre’de intihar ettiği varsayılan manevî kızı Zehra Aylin orada gömülü ol­duğu için. Oysa mezarı kayıptır. Mehmet Rauf da Şeyh Mezarlı­ğı’ndadır. Terkedilmiş, yokedil­meyi bekleyen, kırık dökük bir mekan. Yakınlarım dağılmış İs­tanbul mezarlıklarına. Babaan­nem ve amcam Karacaahmet’te, anam ve babam, anamın ailesi Zincirlikuyu’da, Yusuf Atılgan sırf sevdiği için Bülbüldere’de; Latin mezarlığında ve Ermeni mezarlığında arkadaşlarım, ta­nıdıklarım var. Ve yazar dostlar: Âşiyan’da, Büyükada’da, Edir­nekapı şehitliğinde Bruno Taut, Fenâri dergâhında Hüseyin Hâ­ki Efendi, tanıdıklarım-tanış­madıklarım, bilirsiniz sık sık Si­mavnalı Bedrettin ile Halil Şerif Paşa’ya da uğrarım ben…

– Biliyorum, yurtdışında da mezar ziyaretleri yapıyorsu­nuz ayrıca. Görmek istediği­niz hangi mezarlar, mezar­lıklar var dilek kutunuzda? Siz ki Benjamin’in boş meza­rı için epey yol teptiniz, bek­lettiğiniz hedefler oluyor mu haritada?

# Türkiye’de Özdemirci Mezar­lığı’nı görmek istiyorum, balbal­lara elimle dokunmak. İtalya’da, 12. yüzyıldan kalma Camposan­to’yu, bir de modern mezarlık San Catoldo’yu ziyaret etmeyi tasarlıyorum. Oldukça yapılma­sı zor bir sefer: Filipinlerin Lu­zon adasında boşlukta tabutla­rın yüzdüğü mezarlığa yolum düşebilseydi!

– Mezarlıklarla ilgili okudu­ğunuz hangi metinler üzeri­nizde izler bıraktı? Bir “seç­ki” yapmayı düşünseniz, ne­leri seçerdiniz?

# Fazlasıyla geniş bir alandan sözediyoruz, konuya o türden bir hakimiyetim yok benim. Bu­na karşılık, “dosya”larımı andım ya az önce; bir tanesinde birara­ya getirdiğim, benim kuşağımın yazarlarının metinleri duruyor: Samih Rifat, Edhem Eldem, Ek­rem Işın, Aksel Tibet imzalı ya­zılar. Dilerseniz bir sonraki söy­leşide sözedelim onlardan.

– Arada yolumuzu kesmezse Ölüm!

# Yeri gelmişken… Bayılıyorum Türkçede “ölümlü dünya” deyi­şinin olmasına.

DEVAM EDECEK…