1967’deki Arap-israil savaşındaki yenilginin ardından bağımsız bir güç olarak şekillenen Filistin ulusal hareketinin tarihi, Ortadoğu’nun yakın geçmişine de ışık tutar. Bu tarihin içinde, Filistin Kurtuluş Örgütü’nden (FKÖ) sonra kendi geleneği ile bir konum edinen HAMAS’ın yapısı, özellikleri ve son savaşı hazırlayan sürecin dönüm noktaları.
Amacı ne olursa olsun sivillerin, masumların katledilmesinin haklı gösterilmesi asla kabul edilemez. HAMAS’ı bu açıdan haklı olarak eleştirenler, aynı titizliği İsrail’in kuruluşundan itibaren Filistin halkına, sivillere yönelik cinayetlerini anmadıklarında inandırıcı olamayacaklardır.
Şüphesiz Filistin ulusal mücadelesi HAMAS’la başlamadı; ancak bu örgüt kendi geleneği ile bu tarihin içinde ayrı bir konum edindi ve ayırdedici özelliklerini ancak bu mücadele içinde anlamak mümkündür.
Bizzat İsrail’in kurucularından başlayarak ve “terörist” denilerek tarihte görmezden
gelinen hareketlerin, bugün oldukça makbul sayılan devletlerin oluşumunda oynadıkları rol de hatırlanabilir. Buna aynı şekilde Cezayir Ulusal Kurtuluş Cephesi (FLN) veya Nelson Mandela’nın Afrika Ulusal Kongresi (ANC) de eklenebilir. Hatta bugün medeni bir muhatap olarak gösterilen Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ), El Fetih’in de 1993 Oslo Antlaşması’na kadar “terörist” diye yaftalandığı unutulmamalıdır.
Filistin ulusal hareketi, 1967’de “6 Gün Savaşı” diye anılan Arap-İsrail savaşındaki askerî yenilginin ardından bağımsız bir güç olarak şekillenmeye başladı. Her ne kadar özellikle Nasırcı Mısır’ın inisiyatifiyle Arap Birliği devletleri 1964’te FKÖ’nün kurulmasına katkı sağlamış olsalar da, o zamana kadar Filistin meselesi Arap devletlerinin bir meselesi olarak kalmıştı. Mısır ve Ürdün nezaretinde, soylu-büyük ailelere dayanan ulusal hareketin başlangıç evresi denilebilir buna.
Aslında Filistin ulusal hareketi, 1959’da El-Fetih’in kurulmasıyla birlikte ivme kazanmıştı. Örgütü, Kuveyt’te sürgün olan Yaser Arafat, Ebu Cihad ve önde gelen şahsiyetler, 1948’deki savaş yenilgisinden sonra Arap devletlerinin Filistin sorunu karşısındaki pasif tutumlarına tepki olarak kurdular. Cezayirlilerin Fransız sömürgeciliğine karşı yürüttüğü bağımsızlık savaşının (1958-62) verdiği esinle “halk savaşı”na ağırlık veren El-Fetih, 1965’ten itibaren Ürdün ve Lübnan’ daki mülteci kamplarından İsrail askerî hedeflerine eylemler düzenledi.
1967’deki “6 Gün Savaşı”nda gelen ağır yenilgi, Arap devletlerinin itibarını yerlebir etmiş, El Fetih’in yıldızı parlamaya başlamıştı. 1968’de Karameh’teki savaştaki başarıları da örgütün itibarını artırdı. 1968-69’da El Fetih başta olmak üzere gerilla örgütleri FKÖ’nün denetimini ele geçirdiler. El Fetih lideri Arafat, artık aynı zamanda FKÖ Yürütme Kurulu Başkanı’ydı. İsrail işgali altındaki Gazze ve Batı Şeria’da faaliyet yürütmek olanaksız olduğu için, FKÖ dışarıdaki kamplarda gelişti.
Eylül 1970’te Ürdün ordusu, ABD’nin talebi üzerine topraklarındaki Filistin kamplarında katliama girişmişti. FKÖ ve El Fetih lideri Arafat da Ürdün’de yaşıyordu. Çoğunluğu sivil olmak üzere 10 binden fazla insanın öldüğü çatışmaların ardından Temmuz 1971’de Arafat ve savaşçıları Ürdün’den sınırdışı edilip Suriye’nin himayesinde Lübnan’a yerleşti.
Liderler dışarıda yaşıyordu ama artık içeride de ulusal hareket gelişmiş ve FKÖ Filistin halkının tek meşru temsilcisi olarak belirmişti. Ardından 1972 Münih Olimpiyatları’nda İsrailli atletlerin öldürüldüğü “Kara Eylül” komando eylemi büyük bir sarsıntıya yol açtı. FKÖ, 1975’te Lübnan’da İsrail’in desteklediği Hıristiyan Falanj’a karşı ilerici Müslümanlarla birlikte savaştı.
Lübnan’a iyice yerleşen ve buradan İsrail’e saldırılar düzenleyip ülkenin güneyinde adeta kendi bölgesini yaratan FKÖ’nün yöneticileri, 1982’de İsrail’in Lübnan’a saldırısı sonucunda Tunus’a sürgün gitmek zorunda kaldı. Sabra ve Şatilla kamplarındaki çoğu sivil yüzlerce Filistinli de İsrail’in desteklediği Hıristiyan Falanj tarafından katledildiler.
İntifada dönemi
Filistin tarihinin yeniden yazılmaya başlandığı Aralık 1987’deki 1. İntifada, açıkça Filistin milliyetçiliğin işgal edilen topraklarda gelişmesinin bir ürünüydü. Herhangi bir organizasyona mâledilemeye-cek gerçek bir halk ayaklanmasıydı bu; yakalanan insanların hiçbiri örgüt üyesi değildi.
Silahsız kadın, genç, çocuk, işçi, köylü, esnaf Filistinliler kitlesel gösteriler ve grevler yapıp İsrail askerleriyle çatıştı. Topraklarının işgali onları “artık yeter” demeye zorlamıştı ve hareket esas olarak özerk ve yerel halk komitelerine dayanıyordu. Ancak El Fetih’in yanısıra Filistin Halk Kurtuluş Cephesi ve Demokratik Cephe, yaptıkları baskıyla içerdeki bu özerk gelişmeyi durdurdular! Bildirileri bile Tunus’taki FKÖ yazmaya başladı.
İntifadanın sağladığı prestijle FKÖ, 1988’de Cezayir’de Filistin’in bağımsızlığını ilan etti. Arafat, devlet, grup, bireysel her tür terörizme karşı olduğunu ilan ederek uluslararası meşruiyet kazanmaya yöneldi. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda İsrail ve ABD dışında çoğu ülke Filistin’in bağımsızlığını tanıdı.
1987’de HAMAS’ın kurulmasında, 1. İntifada’nın kitlelerde oluşturduğu coşku ve katılımın da rolü vardı. Örgütün ilk broşürü 14 Aralık 1987’de İslâmî Direniş Hareketi imzasıyla çıkarıldı. İlk olarak laik ve Sol görüşlü Filistin hareketlerine yönelik şiddet eylemleri düzenleyerek kendilerine yer açtılar.
HAMAS’ın popülarite kazanması, 1950’lerden itibaren ABD’nin Suudi Arabistan ile birlikte Arap ilerici milliyetçiliğine ve komünizme karşı İslâmî köktenciliği desteklemesiyle başladı; ancak bu süreç, başlangıçta hesapta olmayan güzergahlardan geçerek kendi yörüngesini çizecekti. Özellikle 1970’lerde, mücadeleyi bağımsız bir şekilde başlatan akımların yıpranmasıyla beliren ideolojik boşluğu, ağırlıklı olarak yoksul halk kitleleri nezdinde yürüttükleri faaliyetlerle İhvan (Müslüman Kardeşler)-HAMAS çizgisi doldurmuştu. Ulusal ve toplumsal alandaki beklentilerin karşılıksız kalması İslâmî radikalizmi beslemiş; ABD ve Suudi Arabistan’ın şaşkınlıkla karşıladığı bir seçenek ortaya çıkmıştı.
1989’da askerî eylemlere girişen HAMAS, 1991’de de silahlı kanat İzzeddin el-Kassam Tugayları’nı kurdu. Örgüt, kuruluşundan itibaren askerî ve siyasi faaliyeti ayırmıştı. Avrupa Birliği ve ABD tarafından terör örgütü olarak kabul edilen İzzeddin el Kassam Tugayları ile siyasi kısım arasında organik bir ilişki yokmuş gibi bir izlenim vermeye hep özen gösterdiler. Son çatışmalarda da bunun örnekleri görüldü.
Oslo Antlaşması
HAMAS’ın kuruluşunu tetiklemesi dışında İsrail ve Filistin siyasetinde başka değişikliklere de yol açan 1. İntifada rüzgarı Oslo Antlaşması ile dinecekti. 1992’de İsrail’de İşçi Partisi seçimleri kazanmış ve İzak Rabin başbakan olmuştu. FKÖ ile yapılan gizli görüşmelerden sonra 1993’te Oslo Antlaşması imzalandı.
Antlaşmaya göre 5 yıl içinde statü, sınırlar, Yahudi yerleşimlerini geleceği, mültecilerin kaderi, Kudüs gibi yakıcı sorunlara bir çözüm bulunacaktı. Batı Şeria ile Gazze yönetimi Filistin Ulusal Yönetimi’ne bırakılıyordu.
Oslo Antlaşması, FKÖ’nün yozlaşmasını hızlandırdı. Filistin halkının geleneksel liderlikle bağları giderek zayıflarken, İntifada’yı gerçekleştiren halkın denetim altına alınmasını üstlenen FKÖ bürokrasisi taban kaybetmeye başladı. Oslo’yu reddedenlerin itibar kazandığı bir ortamda HAMAS, El Kaide gibi terör örgütlerinden farklı bir yol izledi; halk sınıflarının temel ihtiyaçlarını gidermenin yollarını arayan toplumsal hizmetleri de örgütlemeye başladı (IŞİD’in 5 Ocak 2018’de Filistin’deki Müslüman gruplara ve HAMAS’a savaş ilan ettiği hatırlanmalı. Daha önce, 2015’te de Suriye’deki Filistin mülteci kamplarında El Nusra ve IŞİD ile HAMAS arasında ciddi çarpışmalar yaşanmıştı).
Nasıl ki 1. İntifada HAMAS’ın sahneye çıkmasını sağladıysa, FKÖ ve İsrail arasında 1993’te imzalanan Oslo Antlaşması da yine HAMAS’ın “uzlaşmazlığının” göstergesi oldu. Oslo’da ABD başkanı Clinton’ın nezaretinde sürdürülen görüşmelerin sonucunda, İsrail ve Filistin resmî olarak birbirlerini tanımış oldular. İsrail parlamentosu FKÖ ile ilişkiyi yasaklayan kanunu iptal ederken, FKÖ de “Filistin’i kurtarmak için tek yolun silahlı mücadele” olduğu yönündeki kararını iptal ediyordu. İsrail Başbakanı İzak Rabin’in 4 Kasım 1995’te İsrailli bir Sağcı militan tarafından öldürülmesi bu süreci kesintiye uğrattı. İsrail verilen sözlere rağmen işgale, “yerleşimciler”i yerleştirmeye, yani Filistinlileri göçe zorlamaya devam ederken, HAMAS ve diğer örgütler de İsrail’e saldırdılar.
Oslo Antlaşması FKÖ’nün “müzakere” arayışlarının açmazlarını bir kez daha gözler önüne serdiği sırada, Ortadoğu’nun titiz gözlemcisi Robert Fisk şu notu düşüyordu: “Oslo Anlaşması denilen balkabağının altından bir arabaya dönüşebilmesi asla mümkün değildi; fakat bunun böyle olduğu ancak Arafat ve Ehud Barak arasındaki Camp David görüşmelerinin çöktüğü 2000 yılında anlaşılacaktı”.
Müzakereler devam ederken sağcı Likud Partisi lideri Ariel Şaron’un 2000 yılında Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya yaptığı provo-katif ziyaret, yine beklenmedik bir ayaklanmaya, 2. İntifada’ya yol açtı. Ancak militarize karakteri nedeniyle bu İntifada ilkinin olumlu-halkçı dinamiklerini taşımıyordu.
2001’deki İsrail seçimlerini sürpriz bir şekilde Likud kazandı ve 1982’deki Sabra ve Şatilla katliamının sorumlusu olan savaş suçlusu Ariel Şaron başbakanlık koltuğuna oturdu. Bu sonuç aynı zamanda Oslo Antlaşması’nın kağıt üzerinde kaldığının da resmiydi. Bush’un ABD başkanlığı sırasında, 2001 meydana gelen 11 Eylül saldırıları da hem bölgedeki siyasal ortamı hem de aslında dünyadaki neredeyse bütün dengeleri kökünden değiştirecekti.
Bu gelişmelere, HAMAS’ın intihar saldırıları eşlik etti. Buna karşılık İsrail ordusu işgali genişletirken 2004’te Gazze Şeridi’nde askerî operasyonlara girişti. Ancak yine aynı yıl Arafat’ın ölmesi, yeni Filistin Yönetimi lideri Mahmud Abbas’la Şaron arasındaki görüşmeler ve HAMAS’ın ateşkesi ile olaylar durulur gibi oldu.
2004’te ise HAMAS lideri Ahmed Yasin’in İsrail ordusu tarafından öldürülmesinden sonra, halefi Abdülaziz el-Rantisi de öldürüldü. Örgütün geleneksel liderliğinin yokedilmesi, tam da hareketin siyasal hayata daha fazla ağırlık verdiği bir döneme denk gelmişti. 2005’te İsrail, Filistin yönetimi ile müzakere etmeden tek taraflı olarak Gazze’den çekildi; ancak tüm denetimi elinde tuttu. Abluka altındaki bölgede su ve elektrik hizmetleriyle gıda giriş-çıkışını İsrail denetliyordu
2005 Filistin belediye seçimlerinde HAMAS temsilcileri El Fetih karşısında güçlü bir muhalefet olarak belirdi. HAMAS suikastlarını sürdürürken, siyasal hayatta önemli bir kavşak olacak olan 2006 seçimlerini hedefliyordu. Mahmud Abbas seçimlere gidilirken “HAMAS’tan komünistlere biz tüm Filistinliler 1967 sınırlarında bir Filistin devleti istiyoruz” diyordu. HAMAS lideri Halid Meşal ise 2006’da İsrail ile ilişkilerini şöyle tanımlıyordu: “Bugün 1967 sınırları içerisinde bir Filistin devleti kurmayı kabul ediyoruz; ancak bu hiçbir şekilde İsrail’i tanıdığımız anlamına gelmez. İsrail’in statüsünü tanımdan, onlarla uzun vadeli bir ateşkes yapmaya hazırız”.
2006 Filistin parlamento seçimlerini HAMAS kazandı. El Fetih yüzde 43.8 oy oranıyla 46 milletvekilliği alırken, HAMAS 48.3 oy oranı ile 74 milletvekilliği kazandı ve El Fetih’in geleneksel çoğunluğuna son verdi. El Fetih’in düşüşünde yöneticilerin nepotizmi ve yolsuzluğa bulaşmış olmaları ile kamu hizmetlerindeki aksamalar önemli bir rol oynadı.
HAMAS’ın seçim zaferi, o güne kadar yürütmüş olduğu askerî eylemlerden ziyade siyasal ve toplumsal alanda yürüttükleri faaliyetlerin bir ürünüydü. Bir başka önemli etmen, liderlerinin diğerleri gibi yolsuzluğa bulaşmamasıydı. Mahmud Abbas, HAMAS’ı yeni yönetimi kurmaya davet etse de, uluslararası ilişkiler açısından paradoksal bir durum ortaya çıkıyordu: İsrail’i tanımayan bir yönetim nasıl müzakere edecekti? HAMAS’ın müzakere masasına oturması, İsrail’e göre ancak terörizmi terketmesi ve İsrail’i tanıması şartıyla mümkündü. ABD de ancak askerî hedeflerinden vazgeçmesi ve İsrail’in varlığını kabul etmesi halinde HAMAS ile görüşeceğini bildirdi.
El Fetih ve HAMAS bir süre sonra anlaşıp bir ulusal birlik hükümeti kurdu. Başbakanlık koltuğuna HAMAS’tan İsmail Haniye oturacaktı. Ancak iki örgüt arasındaki gerilim devam etti ve 2007’de yaklaşık 600 kişinin ölümüyle sonuçlanan çatışmalar sonucunda HAMAS, El Fetih’i Gazze’den atarak tüm bölgenin denetimini ele geçirdi. Haziran 2007’de Filistin Yönetim Başkanı Mahmud Abbas, İsmail Haniye’yi başbakanlık görevinden alarak yerine Selam Fayyad’ı atadı. Ancak yalnızca Batı Şeria’yı denetiminde bulunduran bu hükümeti HAMAS tanımadı. Böylece Filistin toprakları fiilen ikiye bölünüyordu.
2011’de iki örgüt seçimler için masaya oturdu ve Mayıs ayında Kahire’de “seçimleri hazırlamak üzere bağımsız bir geçici hükümet kurulmasını” öngören bir protokol imzaladılar. Ancak HAMAS, Mahmud Abbas’ın başbakan atamasına karşı çıkıyordu. Şubat 2012’de Abbas’ın başbakanlık görevini de kendisinin üstlenmesi önerisini Şam’da sürgünde olan HAMAS’ın siyasi lideri Halid Meşal kabul ettiyse de Gazze’deki yöneticiler kabul etmediler. Onlara göre bu, silahlı mücadeleye karşı barışçı direnişin kabulü anlamına geliyordu.
Nisan 2014’te, El Fetih ve HAMAS bir ulusal birlik hükümeti kurma niyetlerini açıkladıktan 2 ay sonra bunu nihayet gerçekleştirdiler. ABD, HAMAS’ı hâlâ bir “terör örgütü” olarak nitelese de bu yakınlaşmaya karşı çıkmadı. İsrail Başbakanı Netanyahu ise uluslararası toplumu bu hükümeti tanımamaya davet etti. Tam bu sıralarda 3 vatandaşının kaçırılmasından HAMAS’ı sorumlu tutan İsrail’in saldırılarında 1.465’i sivil olmak üzere 2.252 Filistinli öldürüldü!
Mayıs 2017’de İsmail Haniye, Halid Meşal’in yerine HAMAS’ın başına geçti. Ekim’de HAMAS ve El Fetih “Siyonizme karşı birlikte çalışmak” üzere bir anlaşma yaptılar; ancak bu anlaşma da yürürlüğe girmedi. Gazze’de Mart 2019’da toplumsal huzursuzluk sokaklara taştı ve HA-MAS’ın güvenlik güçleri barışçıl gösterileri şiddet uygulayarak dağıttı.
31 Temmuz 2021’de yapılması gereken Filistin devlet başkanlığı seçimi belirsiz bir tarihe ertelendi. Bugün anlaşılıyor ki HAMAS, bu tarihten itibaren 1973 Arap-İsrail savaşının 50. yıldönümüne, yani 7 Ekim 2023 saldırılarına hazırlanmış. ■
