50’li yıllarda yapılan üç genel seçimi de kazanan Demokrat Parti, seçimlerde uygulanan “geniş bölgeli çoğunluk sistemi” sayesinde Meclis’teki ezici çoğunluğu hep elinde tutmuştu. Bu durumun yarattığı güç sarhoşluğu, demokrasi vaadiyle iktidar olan partinin demokrasiden uzaklaşmasına ve adeta bir parlamento diktatörlüğü kurmasına yol açtı.
Türkiye’nin ikinci çok partili genel seçimleri 14 Mayıs 1950’de yapılacaktı. Seçimlerin bu defa şaibeli olmayacağının ilk göstergesi, 16 Şubat 1950’de kabul edilen yeni seçim yasası ve bu yasayla kurulan Yüksek Seçim Kurulu (YSK) oldu. 1946’daki şaibe iddialarına zemin hazırlayan açık oy-gizli sayım yerine gizli oy-açık sayım uygulanacak, yüksek yargıçlardan oluşan YSK de yargı denetimini sağlayacaktı.
1948’de DP’den ayrılanların kurduğu, Osman Bölükbaşı liderliğindeki Millet Partisi’nin de katıldığı 1950 seçimlerinde birçok ilk yaşandı. Tasarımcı elinden çıkmış seçim afişleri kullanıldı, Hürriyet gazetesi büyük kentlerin meydanlarına sandık koyarak ilk seçim anketini yaptı; partilere radyodan propaganda yapma hakkı verildi. İktidar partisinin mitingleri kalabalık göstermek için civardan insan taşımasına da ilk defa bu seçimlerde rastlanacaktı. Kayseri’deki bir CHP mitingine köylerden insan taşıması, muhalif basın tarafından “hayret verici ve gülünç” diye yerden yere vurulmuştu.
1946’da CHP’nin işine yarayan adaletsiz seçim sistemi bu defa DP’ye yarıyordu. Yüzde 55.2 oy oranıyla birinci olan DP 416 milletvekili çıkarıp Meclis’teki sandalyelerin yüzde 85.4’ünü almıştı. CHP yüzde 39.6 oy oranına karşılık sadece 69 sandalyeyle yetinirken, Millet Partisi yüzde 4.6’yla 1 milletvekilliği kazandı. Meclis’e 1 de bağımsız milletvekili girdi.
Birçok yerde vatandaşlar sandıkların kapanmasının ardından sayım işlemlerini kontrol edip oylarına sahip çıkmışlardı. Seçmenin oyuyla iktidar değiştirebileceğinin kanıtlanması büyük bir zaferdi. CHP lideri ve Cumhurbaşkanı İsmet İnönü de ordunun üst kademesinden gelen “seçimlere komünistlerin hile karıştırdığı varsayımıyla müdahale edebiliriz” mesajına “millî irade nasıl tecelli ettiyse başta ben olmak üzere bütün devlet birimleri saygı göstermelidir” yanıtını veriyordu.
27 yıllık tek parti iktidarı son bulmuş, DP Genel Başkanı Celal Bayar cumhurbaşkanı olurken partinin yeni genel başkanı Adnan Menderes başbakanlık koltuğuna oturmuştu. Yeni dönemle birlikte cumhurbaşkanlarıyla başbakanlar arasındaki güç dengesi başbakanlar lehine dönecek, 2014’e kadar başbakanlar hep daha güçlü pozisyonda olacaktı.
1954 seçimleri
1953’e kadar ekonominin iyi gitmesi ve özellikle kırsal kesimde refahın yükselmesi DP’yi 1954 seçimlerinin de favorisi kılıyordu. Nitekim 2 Mayıs’taki seçimlerde oy oranını yükselten iktidar partisi yüzde 58.4 oy oranıyla 541 milletvekilliğinden 503’ünü aldı. CHP yüzde 35.4’le yalnızca 31 vekil çıkarırken, Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) yüzde 5.3’le 5 sandalye kazandı. Malatya, Kars ve Sinop’ta CHP, Kırşehir’de CMP birinci olmuş; kalan tüm illerde ipi DP göğüslemişti. 2 de bağımsız milletvekili vardı.
Normalde bu kadar büyük bir zafer kazanan iktidarın kendine olan güvenini tazelemesi ve muhaliflere daha hoşgörülü yaklaşması beklenirdi ama, 1954 seçimleri Menderes iktidarının demokrasiden uzaklaşmasının ve âdeta bir parlamento diktatörlüğü kurmasının milâdı oldu. DP, Meclis açıldıktan hemen sonra yargı bağımsızlığını ve üniversite özerkliğini hiçe sayan bir dizi antidemokratik yasa çıkardı. Yeni düzenlemelerle seçim öncesi radyoda propaganda günleri de bitiyor, devlet radyosunun kapıları muhalefete kapatılıyordu.
Gazeteleri de büyük baskı altına alan iktidarın en inanılmaz hamlesi ise seçimlerde birinci olamadığı iki kenti cezalandırması oldu. Hedeflerden biri CHP’nin birinci çıktığı, İnönü’nün memleketi Malatya’ydı. DP iktidarı Malatya’yı ikiye bölüp ilçesi Adıyaman’ı il yaptı. Malatya yine şanslıydı, çünkü yüzölçümünün ve nüfusunun bir bölümünü kaybetse de il olarak kalmaya devam edecekti. Asıl ceza, Osman Bölükbaşı liderliğindeki CHP’nin birinci olduğu Kırşehir’e verildi. Niğde’ye bağlı bir ilçe olan Nevşehir il yapılırken, il olan Kırşehir ilçe yapılıp Nevşehir’e bağlandı.
Yaşananlar DP içinde de rahatsızlık yaratmıştı. Partiden ayrılan 19 milletvekili 1955 sonunda liberal merkez parti çizgisindeki Hürriyet Partisi’ni kurdu. Basında da ilk seçimlerden beri DP’yi destekleyen birçok gazete ve gazeteci iktidardan desteğini çekmişti.
1957’nin ilkbaharında işçi sendika birlikleriyle federasyonları kapatıldı, birçok yüksek yargıç emekli edildi. 27 Haziran’da çıkarılan Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu ise muhalefetin miting ve etkinlik yapmasını olanaksız hâle getiriyordu. Kanunun ilk kurbanı, Rize’de kendisine “hoşgeldiniz” diyen bir esnafın elini sıktığı için 6 ay hapis cezasına çarptırılan CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek’ti!
İktidar Mayıs 1958’de yapılması gereken seçimleri de önce 27 Ekim 1957’ye çekti, arkasından seçim yasasını değiştirerek muhalefet partilerinin ortak liste çıkararak ya da birbirlerinin listesinden aday göstererek güçbirliği yapmalarının önünü kesti. Muhalefet ise hem antidemokratik uygulamaların hem de ekonomide kötü gidişin sandığa yansıyacağını umuyordu ama seçimlerde DP yüzde 48.6, CHP yüzde 41.4, CMP 6.5 ve Hürriyet Partisi yüzde 3.5 oranında oy aldı. DP, oy oranı 10 puan düşmesine rağmen 610 milletvekilliğinden 424’ünü kazanmış; CHP 178, diğer iki parti 4’er milletvekili çıkarmıştı.
“Geniş bölgeli çoğunluk sistemi”nin ne kadar adaletsiz olduğu bir defa daha ortaya çıkıyordu. Örneğin 10 milletvekili çıkaran Gaziantep’te DP yüzde 48 oy oranıyla birinci partiydi. İkinci CHP’nin oy oranı ise yüzde 47.3’tü ve iki parti arasında yalnızca 1000 oy fark vardı. Buna rağmen DP birinci olduğu için 10 milletvekilliğinin tamamını kazanmış, nüfusun yarısının CHP’ye verdiği oylar boşa gitmişti.
DP seçimden önce dışarıdaki etkinliklerini yasakladığı muhalefeti, seçimden sonra Meclis’te de susturma çabasına girişti. Artık Meclis’te hükümete yalnızca Cuma günleri 1 saat için soru sorulabilecek ama Bakanlar canları istemezse yanıt vermeyebilecekti. Muhalefet partileri 1950’den beri ilk defa toplam muhalefet oyundan az oy sılan DP iktidarının bir azınlık iktidarına dönüştüğü propagandası yapmaya başlamıştı. Partiler arası ittifak arayışları da yoğunlaşacak, 1958’de Türkiye Köylü Partisi CMP’ye, Hürriyet Partisi CHP’ye katılacaktı. DP de muhalefetin hamlelerine karşılık Vatan Cephesi’ni kurarak partiyi güçlendirme çabasına girişti.
1959’da İsmet İnönü ve CHP’lilere Uşak ve İstan-bul-Topkapı’da düzenlenen saldırılarla iyice artan siyasi gerilim, iktidarla muhalefet arasındaki iplerin tamamen koptuğunu gösteriyordu.
VATANDAŞIN HAKLI İSYANI:
“Partizan Radyo Dinlemek İstemeyenler Derneği“
Demokrat Parti iktidarının 1954 seçimlerinden sonra kapılarını muhalefete kapattığı radyo, 1960’a kadar siyasetin en hararetli tartışma konularından biri oldu. İktidar muhalefeti engellemekle kalmıyor, devlet radyosunu propaganda aracı olarak da kullanıyordu. 1958’de iş öyle bir hâle gelmişti ki DP’nin kurduğu Vatan Cephesi’ne katılan binlerce kişinin adı radyodan tek tek okunmaya başlanmıştı, isim okuma faslı kimi günler iki saat sürüyordu.
Duruma tepki gösterenler 1 Aralık 1958’de İstanbul’da “Radyolarda Partizan Yayınları Dinlemek istemeyenler Derneği”ni kurdu. Dernek başkanı Bedri Çalışkur “radyodaki partizan neşriyatla mağdur edilenler, dernek vasıtasıyla teselli edilecek, asabı bozulan vatandaşlara tıbbi ve psikolojik yardımda bulunulacaktır” diyordu.
Olayın duyulmasıyla Türkiye’nin dörtbiryanından binlerce kişi üyelik başvurusunda bulunmuştu. Meselenin hükümet aleyhinde kampanyaya dönüşmesinden rahatsız olan iktidar, polis baskınıyla derneği kapattı. Açılan davada dernek kurucuları “devletin radyosuyla alay ettikleri için” para cezasına çarptırıldı.
