İriş Dede Sultan, iriş!

Geçen sene, Börklüce isyanının 600. yılı dolayısıyla düzenlenen sempozyumda sunulan bildiriler, kapsamlı bir kitap haline getirildi. Şeyh Bedreddin ve dönemindeki kalkışmaları anlamak yolunda yapılan çalışmalar; henüz merkezileşmemiş bir imparatorlukta, mezheplerarası belirsizliklerin sürdüğü bir ortamda meydana gelen hadiseleri aydınlatmayı amaçlıyor.

Börklüce isyanının 600. yılı vesilesiyle yerli-yabancı akademisyenlerin yanısı­ra konu hakkında çalışan herke­se açık, pek de geleneksel olma­yan bir sempozyum düzenlemiş Akdeniz Akademisi.

1416’de Karaburun’da pat­lak veren bu isyan hakkında bilinmeyenlerin bilinenlerden fazla olması, katılımcılara bir fe­tih duygusu vermiş. Çok sınırlı kaynakların farklı okumaları ve bunların başka kaynaklarla be­zenmesiyle, çok bilindiği sanılan bu konu hakkında yeni ve daha derli toplu sorular üretilmiş.

Uluslararası Börklüce Mus­tafa Sempozyumu adlı kapsam­lı eser, bu etkinlik dolayısıyla sunulan bildirileri biraraya ge­tiriyor. Önsözde belirtildiği üze­re “geçen altı yüz yıla rağmen ayaklanmanın günümüz kültür, folklor, edebiyat ve siyasetin­de süregelen muhalif, isyancı ve devrimci mirası” Börklüce’yi ve aslında onun şahsında, “huruç eden” onbinlerin mücadelesini güncel kılıyor.

Şeyh Bedreddin’in adıy­la anılan ve onun müridi olarak takdim edilen Börklüce Musta­fa ile devamında Manisa’da Tor­lak Kemal isyanı ile ilgili birinci elden iki tarihsel kaynak var. İl­ki, 14. yüzyıl başlarında Foça’da Venedikliler adına çalışan ünlü Bizans tarihçisi Dukas’ın aktar­dığı gözlemler. İkincisi ise Şeyh Bedreddin’in öldürülmesinden kırk yıl sonra torunu Halil b. İs­mâil’in dedesini “aklamak” için yazmakla birlikte, Bedreddin hakkında eşsiz bilgiler sunan (örneğin Yunus Emre şiirleri ile ilişkisi gibi) Menâkıbnâme.

Ancak bu toplumsal hare­ketler sadece bu iki kaynak çer­çevesinde açıklanmaya çalışıl­dığında, insanların yaşadıkları dünyayı ve onların özlemleri­ni anlamak oldukça zorlaşıyor. “Musa Çelebi ile Mehmet Çe­lebi arasındaki bir taht kavgası esnasında yenilmeye mahkûm olanların bir tür bozgunculuğu” olarak tarif edilen bu hareket, el­bette çok daha geniş siyasi-top­lumsal analizleri hakediyor. İz­mir-Karaburun’da köylülerin isyanı, aynı dönemde Avrupa’da benzer taleplerle ortaya çıkan köylü isyanlarının yanısıra Kü­çük Asya ve İran gibi coğrafya­larda farklı bir dünya tahayyüllü hareketlerle birlikte ele alındı­ğında, dar “taht kavgaları anla­tımı”nın ne kadar eksik kaldığı görülmekte.

Sempozyum konuyla ilgili bi­linenlerden çok, bilinmeyenle­rin daha fazla olduğunu açıkça ortaya koymakta. Eski bilgileri tazelerken, farklı bakışaçılarıyla bu bilgilerin geleneksel kullanı­mının ötesine geçen; bu sınırlı kaynakları yeniden değerlendi­ren, yorumlayan açılar, katkılar sunuyor. Öte yandan yeni bilgi-bulgular da sempozyum ve kita­bın değerini arttırıyor.

Dukas “…mülkiyetsizlik va­azedip; kadınlar hariç, yemek­ler, elbiseler, tarlalar her şeyin ortak olduğunu ilan etmiş… Bu imana tüm hoyratları kandırmış; üstelik Hıristiyanlarla arkadaş­lık için de çaba sarf ediyormuş” diye takdim eder Börklüce Mus­tafa’yı. Şeyh Bedreddin öne çıksa da isyanın toplumsal ve siyasal yönü açısından Börklüce’ye ma­ledilen sözleri; basit bir tepkinin ötesine geçen toplumsal hare­ketlilik; başkaldıran insanların mezhepsel ve toplumsal kar­maşık bileşimi; Karaburun’daki hadiseye özel bir önem kazan­dırıyor. Nâzım Hikmet’in, Şera­fettin Yaltkaya’nın 1924’teki Si­mavna Kadısıoğlu Şeyh Bedred­din kitabından hareketle yazdığı olağanüstü şiiri, Şeyh Bedrettin ve müritlerini tarihin unutturul­muşları arasından çekip çıkar­mıştı. Literatürde ise Börklüce ve hele Torlak Kemal hakkında bilinenler neredeyse yok derece­sinde. Oysa Osmanlı tarihi açı­sından görmezden gelinen temel bir unsurun, özne olarak köylü­lüğün en belirgin biçimde orta­ya çıkışında bu iki ismin özel bir yeri var. Sempozyumun işledi­ği konu çerçevesinde, ayaklanan onbinlerce köylünün (Börklüce kentte çarmıha gerildiğine gö­re buralarda da taraftarı vardı) hangi saiklerle biraraya geldiğini anlamaya çalışmak, taht kavga­larından çok daha hayati bir me­sele olarak günümüze taşınmak­ta. Tek başına ele alınabilen ne­denlerle açıklanamayacak olan bu ayaklanma (ve benzerleri), belli ki tarihten silinmeye çalışıl­mıştır. Sultan I. Mehmed’in 100 bin kişilik bir orduyla bastırabil­diği, bu harekattan önce iki kez ordularının yenildiği gözönüne alınırsa, en azından bölgede ya­şayan halkın benimsediği bir is­yandan sözedildiği anlaşılır.

Öncelikle, henüz tam olarak merkezileşmemiş bir impara­torlukta, mezheplerarası belir­sizliklerin sürdüğü bir ortamda bulunuyoruz. Bu bakımdan son­raki ve bugünkü ayrımlara göre bir değerlendirme eksik kalmaya mahkum. Ayaklanmaya katılan­lar arasında Hıristiyan ve Yahu­dilerin de bulunduğu gözönüne alındığında, bu mistik de olsa “dinsel” olmayan bir tahayyül peşinde koşan, çok farklı etkile­şimler içindeki “köylü” kitlesi­nin açıkça bir alternatif dünya, bir “alternatif toplum tasavvu­ru”na sahip olduğu çoğu defa atlanmakta. Üstelik bu alterna­tif tasavvurun hem bu coğrafya­da hem çevre toplumlarda da bir geçmişi var. Dolayısıyla bu hare­ketleri kabaca “isyan” ile sınır­lamak mümkün değil. Mülkiyet ortaklığının bir gelecek tasavvu­ru kadar, insanların yakın geç­mişinde de -hele o dönem- varo­lan bir arayış-hatırlayış olduğu da hesaba katılmalı. Bu hareket­lerin siyasetten azade sadece bir sosyal tepki olarak görülmesi, siyasetin özellikle devlet katında icra edilebileceği yanılgısından kaynaklanmakta. Devletin yaptı­ğı siyasetse ona karşı yapılan da siyasettir.

Ahmet Arslan’ın açılış oturu­munda “Osmanlı İmparatorluğu demode bir imparatorluktur” di­ye özetlenebilecek sunumu ise, kuruluş dönemi üzerine yeniden düşünmeyi gerektiriyor. Sem­pozyum bağlamında, tasavvuf ehlinin bu dönemde toplumdaki önemli rolüne değiniliyor. Yani isyancıların söylemi, ahaliye hiç de yabancı bir söylem değildi.

Ahmet Yaşar Ocak, konar gö­çer Kızılbaş Türkler’in ihtilalci mehdilik hareketlerine dikkati çekerken, İran’da resmî dinle­ri Zerdüştlük olan Sâsâniler’in eziyet ettiği Nüniheistlerin bir kısmının Anadolu’ya gelip Hıris­tiyanlıkla ilişkilenmeleri sonucu Pavlikanlar’ın ortaya çıktığını ve buradan Avrupa’ya uzayan bir zincirde ortaklaşmacı diyebile­ceğimiz akımların devam ettiği­ni belirtir. Yani Sünnî olmayan tasavvuf erbabının “yerel” kay­nakları arasında, İran’dan esen rüzgarların izleri silinmemişti.

Âşıkpaşazâde’nin Börklü­ce’nin “ayin” yaptığına dair bir ibaresi ise, ayaklananların dinî inançlarının pek de kesin olma­dığının bir göstergesi olarak not edilmekte. Börklüce Mustafa’nın çarmıha gerilmiş olması ve ölür­ken söylediği Hıristiyan gelene­ğindeki “yetişin efendimiz”e kar­şılık düşen “Dede Sultan eriş” sözleri de buna eklenmeli.

Ancak Ahmet Arslan’ın sö­züyle “Tasavvuf, akıl ile nakil arasındaki tartışmadan bıkan, kaçan adamların sığındıkları bir alandır… Onunla dünya inşa ede­mezsiniz”. Londra Üniversite­si’nden Yure Stoyanov ise ilginç bir yaklaşımla, Bedreddin’in de Börklüce’nin de “sürmekte olan ayaklanmacı hareketlere elebaşı olarak değil de katılımcı olarak eklemlenmiş” olup olmadıkları­na dair önemli bir soru ile kar­şımıza çakmakta. Öte yandan kayıtlara göre de iki isyan ara­sında (Bedreddin ve Börklüce) hem toplumsal taban hem amaç bakımından bir örtüşme olup olmadığı da tartışmalı. Börklü­ce isyanının uluslararası tarih yazımında 19. yüzyılda başlayan yolculuğu, bu sempozyumun da gösterdiği üzere tükenecek gibi değil. Kitap, geçen sene gerçek­leşen bu önemli sempozyumdaki bildirileri biraraya getiriyor.