Kapitalizmin doğum sancıları

MERİN SEVER

Bir yüzyıla yayılan bir­çok devrim, ayaklanma ve iç savaştan mürek­kep “İngiliz Devrimi”, Moo­re’dan Skocpol’a devrimler üzerine çalışan birçok araştır­macının odağında oldu. İngiliz Devrim(ler)i’nin önce tüm bir Avrupa’yı yüzyıllarca sarsa­cak devrimler dalgasını baş­latan, sonrasında kapitalizmi doğuracak değişim dalgasını yaratan özellikleri düşünüldü­ğünde, onun tarihçiler ve dev­rim sosyologları için niçin bu kadar cazip olduğunu anlamak zor değil. 17. yüzyıl İngiltere­si üzerine çalışan isimlerin en ünlülerinden biri olan Mark­sist tarihçi Christopher Hill’in başyapıtlarından biri kabul edi­len ve İletişim Yayınları’n­dan çıkan tarih araştırması İngiltere’de Devrim Çağı, işte bizi bu devrimler di­zisinin ayrıntılarını görmeye çağırıyor. Tudor Hanedanı’na mensup 1. Elizabeth’in ölüp Stuart Hanedanı’ndan gelen 1. James’in başa geçtiği 1603 yılından başlayarak, bizi “si­yaset[in]; yarar, deneyim ve aklı selim terimleriyle tartı­şılan ve artık Tanrısal Haklar, metinler ve antika araştırma­larla bağlı olmayan ussal bir inceleme alanı” haline gel­diği 1714 yılına kadar süre­cek bir yolculuğa çıkaran Hill, vakanüvislerin -“buzdağının görünen kısmı” dediği- tari­hin yalnızca belli bir bölümü­nü gösterdiklerini, bir tarih­çi olarak kendi görevinin ise “olayların anlatısını yapmak değil, ne olup bittiğini açık­lamak” olduğunu söylüyor. Kitabın amacının krallar ve kraliçelerin tarihini anlatmak olduğu kadar, “sıradan İngiliz erkek ve kadınlarına ‘ne oldu­ğunu’ kavramak için bilinen olayların derinine nüfuz et­mek” olduğunu belirtiyor.

İngiliz devrimlerinin Av­rupa’daki devrimler dalgası­nı başlattığını düşünürsek, Türkiye’de “devrim” denince neden akla ilk gelenin Fransız İhtilali olduğu sorusu aklımı­zı kurcalayabilir. Aslında bu yalnızca Türkiye’ye has bir du­rum değildir ve İngiliz Whig tarihçilerin yalnızca 1688 Şanlı Devrimi’ne odaklanıp yüz yıla yayılan diğer “kanlı” olayları bilinçli biçimde geri­de tutmalarıyla da yakından ilişkilidir. Nitekim Fransız İh­tilali resmî tarihin işlevselci seçimiyle eğitim müfredatla­rında kendine bir yer edinmiş bulunsa da, onu da “Büyük Korku/Terör dönemi” diye ad­landırılan süreçleriyle birlikte değil, ağırlıklı olarak başlangı­cı ve “şanlı sonuçları” ekse­ninde okuruz. Oysa ne Fran­sız Devrimi bir gül bahçesidir, ne de İngiliz Devrimi yalnızca “şanlı” kısımlardan ibarettir… Hill’i bu konu üzerine çalışan diğer tarihçilerden ayıran da, onun 1688’e giden yolu döşe­yen taşları ayrıntısıyla betim­lemesi. Bu bağlamda kitabı 1603-1640, 1640-1660, 1660- 1688 ve 1688-1714 yıllarına göre dört bölüme ayıran yazar, spesifik olaylarla başlayan ve noktalanan bu dört dönemi ele almadan İngiliz devrimler ça­ğını layığıyla anlayamayacağı­mızı işaret ediyor adeta.

Hill’in böyle bir dönemle­me seçmesinde, tarihî gerçek­likleri sosyal yönüyle de işaret etmeyi önemseyen yaklaşımı­nın etkisi büyük. Toprak sahi­bi üst sınıf ve toprağı işleyen daha alt sınıfın (gentry ve yeo­man) artan ekonomik gücünü fiiliyata dönüştürecek yer ara­dığı için krala karşı Parlamen­to’yu desteklediği gerçeğini yahut onların tarım alanlarına el koyup köylüleri yerlerinden etmelerinin yarattığı sonuçla­rı anlamadan Endüstri Devri­mi’yle hız kazanacak kapita­lizmin doğuşu anlaşılabilir mi? Hill’e göre, bunun cevabı açık bir “hayır”. “Mülk sahi­bi insanlar özgürlüğü –keyfî vergilendirmeden ve keyfî tu­tuklamadan, dinsel zulümden kurtulma özgürlüğünü; ülkele­rin kaderini seçilmiş temsil­cileri kanalıyla kontrol etme özgürlüğünü; alma ve satma özgürlüğünü kazandılar. Ay­rıca copyholder’ları ve kulü­be sakinlerini topraklarından zorla çıkarma, köyler üstüne terör estirme, açık pazardan himayesiz işgücünü kiralama özgürlüğünü elde ettiler.” (s. 378) Doğrusu, İngiliz devrim­lerinin Fransız İhtilali’nden ayrıldığı yer tam da burasıydı. İngiliz asilzadelerinin kendi­leri birer tüccara dönüşerek kralın dağıttığı tekel beratları­na (Tabii kendisine verilmedi­ği sürece!), ona danışılmadan konan vergilere karşı savaşıp yükselen burjuvaziyle birlik­te sesini Parlamento’da du­yurmayı amaçlarken Fransız soyluları ticaretle uğraşmayı hâlâ alçaltıcı bir iş sayıyordu. Fransız saray gelirleri ise ağır­lıklı olarak soyluluk ve makam satışlarından sağlanıyor, üre­time aktarılan sermaye biri­kimine pek rastlanmıyor­du. Fransa, üç zümrenin ayrıştığı ve 3. Zümre’nin ruhban, kral ve asille­re karşı savaştığı bir ihtilal örne­ği sunarken, İn­giltere’de, “ülke ve saray arasın­da” bir bölünme vardı. Vergiler, tekel beratları, büyüyen ticaret loncaları, tüc­carlaşan asilza­deler, varsılla­şan rençperler, ilk kez liyakatin önem kazan­dığı Yeni Model Ordu ve düşünsel an­lamda başka bir dünya özlemini dile getiren Le­veller, Digger, Quaker gi­bi eşitlikçi cemaatlerin ilham verdiği İngiliz devrimleri, as­lında 1688’e gelene kadar bir­çok kanlı olaya, 1. Charles’ın idamına, iç savaş ve karışık­lık yıllarına denk düşer. İşte, Hill’in okuruna göstermeyi seçtiği manzara da tam ola­rak bu. Kim bilir, kimi tarihçi­lerin vurgulamayı çok sevdi­ği İngiltere’nin “demokratik” geçmişinin ve “barışçıl” dev­rimlerinin sırrını, belki de işi bir kralın kafasının kesilmesi­ne vardıran olaylarda aramak gerek…