Şili’de kırılan zincirler ve dünyayı sarsan 1000 gün

Şili’de bundan tam 50 yıl önce, 4 Kasım 1970’te başkan seçilen Salvador Allende, ABD’nin açık destek sunduğu General Pinochet’nin darbesiyle devrilmişti. Geçtiğimiz ay, Pinochet anayasasını yürürlükten kaldırmak için referanduma giden Şilililer, %78’lik zaferlerini sokaklarda kutlarken, 20. yüzyılın kaydettiği en ilginç sosyalizm deneyimi… Eksileri ve artıları, dönüm noktalarıyla reformist hükümetin 1000 günü…

Geleneksel olarak mu­hafazakar sağın ege­menliğinde olan Latin Amerika’da parlamenter de­mokrasinin hüküm sürdüğü tek ülke olan Şili, tarihsel ola­rak kıta Avrupası’nın siyasal yelpazesine benzer bir manza­ra arzediyordu: Hıristiyan Demokratların temsil ettiği daha ılımlı bir sağ, CUT (İşçi Sendi­kaları Konfederasyonu) safla­rında sendikalaşan bir işçi sı­nıfı ve onlarla organik bağla­rı olan sosyalist ve komünist partiler… 20’li ve 30’lu yıllarda askerî darbelere sahne olmuş olsa da, diğer Latin Amerika ülkelerinden farklı olarak or­du uzun süredir kışlasından çıkmamıştı.

50’li yılların sonlarındaysa Şili, ekonomisinin en büyük ih­racat kalemi olan bakır fiyatla­rındaki düşüşün tetiklediği bir ekonomik krize girdi; ülkenin dış borçları katlandı. İşsizliğin artması ve ücretlerin dondu­rulması, işçi sınıfının ve kırsal­daki yoksul halkın toplumsal taleplerini radikalleştirdi. Bu radikalleşmenin siyaset sahne­sindeki en paradoksal yansı­ması, 1964 başkanlık seçimleri sırasında Hıristiyan Demokrat­lar’ın adayı Eduardo Frei’nin artık “evrimden değil devrim­den” sözedilmesi gerektiğini söylemesiydi! Bu yaklaşım, sağ partinin de geleneksel kesim­lerle ilişkisini kesip halkın ta­leplerine kulak vermek zorun­da kaldığını gösteriyordu. Dev­rimci olmak bir yana solcu bile sayılamayacak birinin bu sözle­ri sarfetmek zorunda kalması­nın siyasal bir gerekçesi vardı: İkinci bir Küba’nın doğmaması için Şili ekonomisinin halktan yana önemli reformlara ihtiya­cı vardı.

Şili’de köylüler topraksız­dı. Ekilebilir toprakların yarısı, toplumun yüzde 2’sini oluşturan mülk sahiplerine aitti. Bu oligarşik yapıyı kırmak için köylülerin küçük toprak sahibi olması hedefleniyordu. Birkaç büyük aile tarafından yöneti­len, Amerikan tröstlerine ait sanayi ve banka kesiminde de bir reform gerekiyordu. Örne­ğin ülke ihracatının %80’ini oluşturan bakır, Amerikan şir­ketlerine aitti. Başkan Frei, ba­kırı Şililileştirmek (millîleştir­mek) için çokuluslu şirketle­rin hisselerinin %51’ini almak durumunda kaldı. Ancak bu girişim için hem çok yüksek bir fiyat önerdi hem de bu para Amerikan bankalarından alı­nan borçlarla ödendi!

Sonunda yüksek enflasyon ve işsizlik hortladı; insanlar so­kağa döküldü. 1965’te sıkıyöne­tim ilan edilmesine ve sendika yöneticilerinin tutuklanması­na rağmen bakır madenlerin­deki grev 1 ay sürmüştü. Kırsal kesimde de kendilerine vaade­dilen reformu bir türlü göre­meyen köylüler reformu bizzat gerçekleştirmek üzere büyük toprak sahiplerinin toprakları­nı işgale başladılar.

20. yüzyılın kaydettiği en il­ginç sosyalizm deneyimine yo­laçan 1970 seçimlerine bu top­lumsal hava içinde girildi.

Salvador Allende başkan oluyor

Başkan Frei yine Hıristiyan Demokratlar-HD (Partido Demócrata Cristiano) adına aday olurken, rakipleri Ulusal Parti adına Alessandri, çeşit­li sol partilerin oluşturduğu Halk Birliği adına ise Salva­dor Allende’ydi. Halk Birli­ği (UP-Unidad Popular), İşçi Sendikaları Konfederasyo­nu’nu yöneten Komünist Par­ti-KP (Partido Comunista de Chile), Allende’nin kurucu­su olduğu Sosyalist Parti-SP (Partido Socialista de Chile), orta sınıfları temsil eden Ra­dikal Parti ve HD’den sol bir kopuş olan MAPU’nun (Birleşik Halkçı Eylem Hareketi) it­tifakından oluşuyordu.

UP’nin programı, ülkenin yağmalanması ve kitlelerin sö­mürülmesine karşı radikal bir tutum sergiliyordu. Programın öne çıkan hedefleri, Frei’nin başlattığı toprak reformuna de­vam etmek, ücretleri artırmak, bakır başta olmak üzere ekono­minin kilit sektörlerini millî­leştirmekti. Fiyatları ve enflas­yonu denetlemek, her çocuğa her gün yarım litre süt ve halka parasız sağlık hizmeti sunmak gibi hedefler de ardından geli­yordu.

Seçimlerde hiçbir aday mutlak çoğunluğu elde edeme­diği için parlamentonun önde gelen iki aday (Allende ve Ales­sandri) arasında karar vermesi gerekti. UP parlamentoda çoğunluğa sahip olmadığı için HD’nin vereceği oylar belirleyi­ci olacaktı. Amerikan tröstleri ve CIA açıkça Frei’ye baskı ya­parak Allende’ye oy verilmesini engellemeye çalıştı.

Ancak Allende, 24 Ekim 1970’de ezici bir çoğunluk­la (35’e karşı 153 oy) başkan seçildi; 4 Kasım’da ise hükü­met kurulduktan sonra resmen göreve başladı. Hıristiyan De­mokratlar, Allende’nin idarede muhalefetin mevkilerine do­kunulmayacağına, kilise, polis ve ordunun özerkliğine saygılı davranacağına dair bir belge­yi imzalaması karşılığında onu destekledi. Yeni iktidar dev­rimci bir hükümet değil, emek­çilerin çıkarlarını gözetirken müesses nizama da dokunma­yacak bir reformist hükümet olarak yola çıktı.

Reformlar dönemi

Allende hemen Frei’nin baş­lattığı toprak reformunu hız­landırdı. 1971 sonunda bakır, kömür, nitrat gibi maden iş­letmelerinin hemen hemen tamamı ve banka sektörünün %90’ı denetim altındaydı. İş­letmelerin verimliliğini artır­mak için, fabrikalarda emek­çilerin yönetime katılmasını sağlayan bir sistem yürürlü­ğe sokuldu. Allende’nin ilk yı­lında memurların geliri %35, askerlerinki %70; işçi ve köy­lülerinki ise %100 arttı. 200 bin yeni istihdam yaratıldı. 1970’de %35 olan enflasyon 1971’de %3.8 oldu. En çok da çocuklara dağıtılan süt dikka­ti çekti. Bütün bu reformların sonucunda UP, 1971 yerel se­çimlerinde %50.9 ile mutlak çoğunluğu elde etti.

Buna karşılık patronlar, millîleştirme ve yönetime ka­tılma süreçlerini baltalamak için örgütlenmeye giriştiler. Allende’nin polis ve yargıda kendisine karşı olan gruplara dokunmaması, işgallere katılan köylülerin ve işçilerin hapsedil­mesine yolaçtı.

Allende, sosyal çatışmaların yaşanması halinde düzeni sağ­layacak gücün ordu olacağını düşünüyordu. 1970’de ABD’den 3.2 milyon dolarlık silah alımı yapılmışken 1971’de bu raka­mın 13.5 milyona çıkması da dikkati çekiciydi.

Balayı bitiyor

UP’nin iktidara gelişinden 1.5 yıl sonra, ülke giderek daha da ağırlaşan bir ekonomik krizin içine girmişti. ABD’nin baskı­sı, çokuluslu şirketlerin tutu­mu, dünya piyasasında bakırın fiyatının düşüşü ve millîleştir­melerin “çok iyi fiyatlarla” ya­pılmasının yarattığı borçlan­ma gibi bir dizi husus, krizin dönüşsüz hâle gelmesine ne­den oldu. Enflasyon bir yılda %200 artmıştı.

1971 ilkbaharında, hükümet kapitalistlerin yatırım yapma­sını sağlayamadığı gibi yaban­cı ülkelere para çıkarmalarının önüne de geçemedi ve ekono­mik bir kaos başgösterdi.

Kentte ve kırsalda geniş halk kitleleri, sağın siyasi ve as­kerî karşı saldırılarına ve bur­juvazinin ekonomik sabotajına karşı hükümetin yetersiz kaldı­ğını görünce daha radikal ara­yışlar içine girdi. Toprak refor­munda toprakların %40’ı köy­lülere dağıtılmış olsa da %30’u halen topraksız olan yoksul köylüler de giderek daha radi­kal talepler ileri sürmeye başla­dılar. Kenar mahallelerde doğ­rudan demokrasi ve özyönetim organları öne çıkmaya başladı.

Allende sokağın kendi seç­meni tarafından kullanılma­sına karşı çıkarken, sağ kesim devlet kurumlarındaki nüfuzu sayesinde sokağı alabildiğine kullandı. Mart 1972’de başarı­sız bir darbe girişimi yaşandı.

Grev ve işgal

Mayıs 1972’de grevler bir ön­ceki senenin 10 katına çık­mıştı. Emekçiler fabrikaları, yoksul köylüler ise tarımsal işletmeleri işgal ediyorlardı. O zamana kadar daha çok öğren­ci çevrelerinde etkin olan MIR (Movimiento de Izquierda Revolucionaria-Devrimci Sol Hareket), yavaş yavaş büyük kentlerin yoksul mahallelerin­de ve yoksul köylüler arasında yayılmaya başlamıştı.

İşçilerle köylülerin ortak bir gösterisinden sonra “sanayi cordon’u” denilen yeni tipte bir örgütlenmeye girişildi. Emekçi­ler tarafından seçilen ve geri de çağrılabilen işçi konseyleri, fi­ilen bir halk meclisi işlevi gör­meye başlamıştı.

Halkın yükselen talepleri UP saflarını da bölmüştü. Par­lamento yoluyla sosyalizme geçmeyi hedefleyen KP’ye (ve bağlı olduğu Moskova’ya) göre Şili tam kapitalist bir ülke de­ğildi. Dolayısıyla “komprador” denen burjuvaziden ayrı olan ve “millî” diye vaftiz edilen bur­juvazinin bir kesimiyle birlikte yürünmesi gerekiyordu. Siya­seten ABD’ye bağlı Ulusal Par­ti’ye karşı çıkarken millî burju­vazi ve orta sınıfı temsil eden Hıristiyan Demokrat Burjuva­zi ile ittifaka özen göstermek gerekiyordu. Bu durumda aşa­ğıdan halk hareketini dizginle­meli; ordu da dahil olmak üzere devlet kurumlarına saygılı dav­ranılmalıydı!

SP’nin sol kanadı ve Hıris­tiyan Demokratlardan koparak hızla sosyalizme yönelen MA­PU ve Hıristiyan Sol (la Izqu­ierda Cristiana) ise aksi yönde bir strateji benimsemiş; MIR de onları dışarıdan destekle­mişti. Onlara göre Şili, emper­yalizme bağımlı olsa da tam anlamıyla kapitalist bir ülkey­di. Dolayısıyla “komprador ve millî” diye bir ayrıma gitmek anlamsızdı. Üstelik UP’yi sabo­te edenler, burjuvazinin “yurt­sever olmayan” bir kısmı değil, bütünüydü. Dolayısıyla emek­çilerin ve yoksulların ihtiyaç­larını karşılamak için üretimi artırmaktan çok daha önemli olan, baltalanan üretimin çalı­şanlar tarafından denetim altı­na alınmasıydı.

Sonuçta tartışma sağ kana­dın zaferiyle sonuçlandı. Hü­kümet Hıristiyan Demokratları tatmin etmek için işgallere son verilmesi çağrısında bulunduğu gibi bazı bölgelere bunun için polis de gönderdi.

Ağustos 1972’de o zama­na kadar bloke edilen fiyatla­rın serbest bırakılmasıyla bir anda %60-150 oranında artış görüldü. Ahali için bir felaket­ti bu. Esnaf greve gitti. Ulusal Parti’nin faşist çeteleri yardı­ma çağrıldı ve bunlar da kara elbiseleri, ellerindeki sopalarla peydah olup insanları ve hatta polisleri dövdüler. 4 Eylül’de, seçimlerin ikinci yılında, so­kaktaki bir pankart şöyle diyor­du: “Hükümet b..tan, ama bi­zim; onu savunuyorum”.

Hükümetin yumuşama­sı muhalifleri cesaretlendir­mişti. Önceki başarısız darbe girişiminin sözcüsü General Canales’in yeni hamlesi tekrar savuşturuldu. Ekim’de ise sağ cenah ve patronlar açıkça sal­dırıya geçti. Dağlar ile kıyı şeri­di arasında sıkışmış ülkede özel bir önemi olan ulaşım sektörü greve giderek ülkeyi felç etti. Onları serbest meslek erbabı izledi. Ulusal Parti’nin koman­doları greve katılmayanlara hadlerini bildirmek için sokak­lardaydı. Grevde ABD’den gelen fonların da katkısı vardı.

Sağcıların saldırısı

Ancak sağın bu saldırısı işçile­ri de harekete geçirdi. Üreti­min durduğu birçok fabrikanın yönetimini ele alarak üretime başladılar. Yoksul mahallelerde JAP gıda ürünlerinin dağıtı­mını üstlendi. Birçok hekim ve hastabakıcının iş bıraktığı has­tanelerde bile gönüllüler hiz­met sundu. Özsavunma komi­teleri belirmeye başladı. Yoksul mahallelerde bölgesel temelde seçilenlerden oluşan meclisler, “Commandos Communales” adı altında patronların grevine karşı sanayi kordonlarının ve JAP’ın faaliyetlerini eşgüdüm­lemek için kuruldu.

Allende bu karmaşık du­rumda sıkıyönetim ilan etti. Fabrikaları işgal edilen patron­lara durumun düzeltileceğine dair söz verdiği gibi HD ile de anlaşarak önde gelen üç gene­rali hükümete aldı.

6 Kasım’da grev bitti ama ülkenin takati kalmamıştı. Mart 1973’te, Allende’nin hükümeti kurmasından beri ya­pılan ilk genel seçimlerde UP %44 oy aldı ve milletvekili sa­yısını katladı. Bu gerçekten Al­lende için bir başarıydı; oyla­rını 1970’e göre %8 artırmıştı (ancak 1971’deki yerel seçim­lere göre %6 düşürmüştü). Bu seçim sonuçları sağın meşru yollardan hükümeti devirme umutlarını suya düşürünce, bütün cephelerde saldırıya ge­çerek askerlerin müdahalesini sağlamaya yöneldiler. Ekono­mik kaosu derinleştirme çaba­larının yanısıra Vatan ve Öz­gürlük (Patria y Libertad) çe­teleriyle sol partilere saldırılar düzenleyerek “huzur ve güven” boşluğu yaratmak istediler.

29 Haziran’da bir zırhlı bir­lik başkanlık sarayına saldırdı. Emekçiler olağanüstü bir se­ferberlikle yanıt verip fabrika­ları işgal ettiler. Tarım refor­mundan nasiplenmeyen yoksul köylüler de o güne kadar doku­nulmayan arazilere elkoydular. Ancak bu büyük kitle hareketi­nin silahsız olduğu eklenmeli. Hükümet ise yine HD’ye yakın­laşarak ekonominin yeniden toparlanması ve emekçilerin fabrikaları terketmesi çağrısın­da bulundu.

Darbe geliyor

Emekçilerde bir terkedilmiş­lik halet-i ruhiyesi peydahlan­mıştı. Artık saat başı bir saldırı oluyor, günlük ölü sayısı 10’un altına düşmüyordu. Or­du bu arada darbe karşıtı as­kerleri elekten geçirmeye baş­ladı. Eylül 1973’te UP’nin se­çim zaferinin üçüncü yılında, nihayet askerî darbenin ka­pıda olduğuna kanaat getiren Allende referanduma gitmek istedi. Bu arada darbecileri hi­zaya getirmek için de General Pinochet’yi görevlendirdi!

Pinochet önce Allende’ye sadık veya “meşruiyetçi” su­bayları temizledi ve 11 Eylül sabahı askerî darbeyi ilan etti. Başkanlık Sarayı bombalandı­ğında Allende kendini savunsa da elinde silahıyla öldürüldü. Saat 14.00 olduğunda saraydan geriye bir harabe yığını kalmış­tı. Washington Post’un gönder­diği özel muhabir, aynı akşam ABD elçisinin darbenin başa­rısını kutlamak için şampanya patlattığını yazıyordu.

Ordu tek tek fabrikaları ele geçirdi. Direnen işçiler anında kurşuna dizildi; Ulusal Stad­yum’da toplanan binlerce insan işkence gördü; toplamda 3 bin­den fazla insan öldürüldü; 30 binin üzerinde insan işkence­den geçirildi. Bir yıl içinde 300 bin işçi işten atıldı. Birkaç yıl içinde uygulanan ekonomik ve sosyal politikalar sonucu satın alma gücü %40 düşmüştü.

Pinochet’in darbesi, Latin Amerika’nın diğer ülkelerinde de neoliberal politikalar ve as­kerî diktatörlükler için bir la­boratuvar işlevi görecekti. Şili halkının Pinochet anayasasını değiştirmek için geçtiğimiz ay sandığa gitmesi için ise 47 yıl geçmesi gerekti.