Savaşın psikolojik cephesinde üstünlük sağlamak isteyen ülkelerin, kafa karışıklığı ve şüphe tohumlarını ekmek için dezenformasyon metotlarına başvurması yeni bir durum değil. Ukrayna-Rusya krizi sırasında da, hem sosyal medyada teyit edilmeden yayılan bilgilerle hem de kasıtlı olarak yapılan yalan haberlerle bu cephenin hatları zorlandı. Türkiye kamuoyuna da yansıyan yanlış bilgiler ve kriz anlarında dezenformasyondan korunma kılavuzu.
SİMGE AKKAŞ
Önemli hadiseler kimi zaman gerçekleşmeden önce, yalnızca birer söylenti halindeyken bile dünya gündemi olmayı başarabiliyor. Rusya ile Ukrayna arasında yaşanan kriz için de bu durum geçerliydi. 24 Şubat 2022’nin erken saatlerinde Rusya, Ukrayna topraklarına girmeden günler önce de çatışma; gelişmelerden bağımsız, tüm ihtimalleri, korkuları ve ondan beklenen faydaları yansıtabilen bir tonda, neredeyse her dilde konuşulur hâle gelmişti. Taraf ülkelerin konvansiyonel, dijital veya sosyal medya üzerinden yürüttükleri enformasyon savaşları ise en azından birkaç haftadır açıkça seçilebiliyordu.
Rusya televizyonlarında çatışmalar başlamadan önce Ukrayna Devlet Başkanı Zelenskiy’nin bir neo-nazi olduğuna dair iddialar yayıldı. Çatışmaların başlamasının ardından, bu defa ülkesini terk ettiğine yönelik yanlış bilgiler yaygın olarak paylaşıldı. Zelenskiy, iddialara bakanlarının ve kendisinin ülkesini terk etmediğini gösteren bir video ile cevap verirken Rusya’ya benzer bir şekilde Ukrayna’da hükümetin resmî hesaplarından biri, çatışmalar sırasında çekildiğini öne sürerek eski tarihli bir video paylaştı. Sosyal medya kullanıcıları, haber siteleri ve televizyon kanalları hararetli bir şekilde dolaşımda olan bilgileri sorgulamadan yaymaya devam ettiler. Neyse ki, bilginin yayılımı ve propagandanın durmadan büyüyen üretim hızının yanında dezenformasyonun önüne geçme çabalarının da yerinde saydığı söylenemez. Bu süreçte ilk defa, dolaşımda olan yanlış bir video açık kaynak yapay zeka kullanılarak tekzip edilebildi. Doğruluk kontrolü platformları, Rusya-Ukrayna çatışmasına dair dünyada en sık paylaşılan 60’dan fazla yanlış bilgi üzerine bir inceleme yayımladı.
Özellikle kriz anlarında, tüm medya platformları üzerimize bilgiden okyanuslar yağdırırken ister kasten, ister hesapta olmayan nedenlerle yayılan yanlış veya eksik bilgileri ayırt edebilmek kolay değil. Güncel krizde, Türkiye’de en sık paylaşılan, en çok konuşulan ve kendine birden fazla medya platformunda yer bulan yanlış bilgileri, dezenformasyonun nasıl yayıldığına dair bir fikir oluşturabilmesi adına tarihe not düşüyoruz.
1. Ukrayna’daki hava saldırısını gösterdiği söylenen video
Çatışmaların ilk gününde Türkiye’de savaşa dair en çok paylaşılan görüntülerden biri, Ukrayna’nın Harkov kentindeki hava saldırısı sırasında çekildiği iddia edilen bir video oldu. Görüntüler, Rusya üzerine çalışmalarıyla da tanınan bazı Türk ve yabancı gazetecilerin yanısıra haber kuruluşlarının da paylaşmasıyla yayıldı. Oysa YouTube’a da yüklenen video, Rusya’nın 22 Şubat’ta Ukrayna’ya karşı düzenlediği hava saldırısının görüntülerini değil, 2020’de Rusya’nın Tushino kentinde bir hava gösterisi sırasında yapılan alçak uçuşu gösteriyordu.
2. Harkov’da bir hükümet binasına Rusya bayrağının çekildiği bilgisiyle yayılan fotoğraf
Harekatın ilk gününde Harkov Belediye Meclisi binasına Rus bayrağı dikildiğine ve kentin ele geçirildiğine yönelik söylentiler eşliğinde paylaşılan bu fotoğrafın da güncel kriz ile bir alakası yoktu. Reuters haber ajansını kaynakmış gibi gösteren bu fotoğraf, aslında 1 Mart 2014 tarihinde Ukrayna’da meydana gelen Doğu Ukrayna Protestoları sırasında Kharkiv’de çekilmişti. Görsel arama motorlarında tersine tarama yapıldığında, fotoğrafın Reuters ve The New York Times gibi kuruluşlarda haberleştirildiğini, ayrıca ulusal basına da yansıdığını görebiliyorsunuz.
3. Rusya ordusunun Kharkiv’e paraşüt ile indiğini gösterdiği iddia edilen video
Çatışmaların ilk günlerinde özellikle Kharkiv kentine dair söylentiler yayılmaya devam etti. İçlerinde en sık paylaşılanlardan biri, Rusya ordusunun paraşütle kente inişini gösterdiği öne sürülen görüntüler oldu. Oysa videodan alınan ekran görüntüleriyle arama motorlarında tersine arama yapıldığında, bu paylaşımın internette en az 6 yıldır dolaşımda olduğu anlaşılıyordu. 2016’da Rusya ile Ukrayna arasında sıcak bir çatışmanın olmadığı göz önüne alındığında paraşütçülerin bugün yaşanan sorunla ilgisi olmadığı sonucuna ulaşılıyor.
4. Tesadüfen patlamayan roketleri gösterdiği öne sürülen fotoğraflar
Ukrayna’ya yönelik Rusya harekatının boyutları ortaya çıktıktan sonra, Ukrayna sokaklarına patlamadan düşmeyi başarmış roketler olduğu öne sürülen fotoğraflar sosyal medya üzerinden yayılmaya başladı. Görsel, sosyal medyada geniş kitleler tarafından paylaşıldı, haber sitelerinde ve televizyonlarda kendine yer buldu. Aslında fotoğraflar, roketlerin ateşlemeden sonra ayrılan kuyruk ve motor kısımlarını gösteriyordu.
5. Televizyonda Rusya- Ukrayna çatışmasını gösterdiği iddiasıyla kullanılan 3D görseller
CNN Türk, Ukrayna-Rusya tartışmalarına yer verdiği yayınında çatışmaları, Ekim 2021’de bir 3D sanatçısının internet üzerinde paylaştığı ve 2. Dünya Savaşı’nın tasvir edildiği görüntüler ile haberleştirdi. Güncel çatışmalara ait olduğu öne sürülerek yayınlanan görüntüler, kısa zamanda sosyal medya platformlarında eleştirilerin hedefi oldu.
6. SİHA TB2’lerin Rusya konvoyuna saldırdığı anları gösterdiği söylenen görüntüler ve SİHA’ların uçakları düşürebildiğine dair söylentiler
Türkiye’de Rusya-Ukrayna krizine dair en çok konuşulan konulardan biri, Türkiye yapımı SİHA’lar oldu. Süreç boyunca en sık paylaşılan videolardan olan ve SİHA’ların bir Rusya konvoyunu vurduğu anı yansıttığı söylenen görüntüler, aslında TB2 SİHA’larının 2020’de Suriye’de yaptığı manevraları gösteriyordu. Görüntülerin yanında ayrıca havaya atış yapamadığı bilinen Bayraktar TB2’lerin Rus uçaklarını düşürmüş olabileceğine dair yanlış söylemler de sık sık dile getirilmişti.
7. Rus ve Ukraynalı askerlerin birlikte dans ettiği iddiasıyla paylaşılan video
Çatışmaların başlamasının üzerinden birkaç gün geçmişken, taraf ülke askerlerinin birlikte dans ettiği iddiasıyla bir video paylaşıldı. Yorumlar çeşitliydi. Bazıları videoyu barışçı mesajlarla paylaşırken, bazıları da aslında çatışmaların hiç var olmadığını öne sürüyordu. Aslında video çatışmaların başlamasından önce çekilmiş ve ilk defa Rusya’nın içinde bulunan unsurların askerî birliğini vurgulayan bir metin ile paylaşılmıştı: “Rusya halkları böyle birarada yaşayınca düşman korkunç değil. Podgornoe-Bakhchisarai bölgesi.” Dans eden askerler arasında Ukraynalıların da olduğuna dair hiçbir kanıt yoktu.
