Tarihin değiştiği an: 10 Ağustos 1915 Conkbayırı taarruzu

KADER DEĞİL MUSTAFA KEMAL

Çanakkale muharebeleri sadece Türk tarihini değil, dünya tarihini değiştirdi. 25 Nisan 1915’te, çıkarmanın ilk günü düşman taarruzunu durduran Mustafa Kemal; 10 Ağustos’taki karşı saldırıyla da hakim tepeler silsilesini kesinkes ele geçirdi. Böylelikle İtilaf kuvvetleri Boğaz’a inemedi, İstanbul’u ele geçiremedi ve savaşı erken tarihte sonlandıramayıp çekilmek zorunda kaldı. Türkiye’yi yeniden bir millet, Mustafa Kemal’i Atatürk yapan hadise…

Çanakkale kara muharebeleri, 8.5 ay boyunca onlarca kanlı vuruşmaya sahne olmuştu. Bu muharebelerde taarruz eden taraf İngiliz-Fransız müttefik ordusu olurken, bir-iki istisna haricinde Türk tarafı daima savunmada kalmıştı.

Gelibolu Yarımadası’nı işgal ederek Çanakkale’nin kilidini kırmak amacıyla yapılan müttefik taarruzlarının zirve noktasını, 1915 Ağustos’u başındaki Anafartalar çıkarması ve Kocaçimen-Conkbayırı kuşatma harekatı oluşturur. 6-10 Ağustos arasında yaşanan bu muharebeler zincirinin son halkasını oluşturan Conkbayırı Türk taarruzu ise, yarımada üzerindeki tüm vuruşmalar içinde en kanlı ve kesin sonuçlu muharebe olma özelliği taşır.

Sürekli savunmada kalan Türk askerinin 10 Ağustos günü Conkbayırı’ndan yapmış olduğu “süngü hücumu” ile kazandığı zafer, Çanakkale muharebelerinin sonucunu tayin etmişti. Conkbayırı’ndaki İngiliz mağlubiyeti Sarıbayır Harekâtı’nın sonunu getirirken, Gelibolu Yarımadası’nın tahliye sürecinin de başlangıcı kabul edilir.

Yeni ordu, yeni çıkarma

25 Nisan 1915’te Gelibolu Yarımadası’nın Ege kıyılarına yapılan çıkarmalar ile başlayan kara muharebeleri, birkaç hafta içinde Kilitbahir platosunun ele geçirilerek Boğaz’ı savunan tabyaların düşürülmesini ve müttefik donanmasına İstanbul deniz yolunun açılmasını hedefliyordu. Ancak Seddülbahir ve Arıburnu sahillerine çıkıp bir köprübaşı oluşturan İngiliz-Fransız müttefik ordusunun, Mayıs-Haziran aylarında peşpeşe bütün kuvvetlerini kullanarak yineledikleri taarruzlar, Türk askerinin çelikten göğsünde erimeye mahkum olmuş; bir-iki haftada ulaşmayı planladıkları hedeflerin çok uzağında kalmışlardı.

Temmuz ayına gelindiğinde Müttefikler için Gelibolu Harekatı’nın geleceğine dair bir yol ayırımına gelinmişti: Ya başarısızlığa uğradıklarını kabul edip çekilecekler ya da yeni ve taze kuvvetler getirerek hedeflerine ulaşmak adına yeni bir denemede bulunacaklardı.

Çanakkale’de bulunan Müttefik kuvvetlerin komutanı General Ian Hamilton, İngiltere’ye gönderdiği raporlarında takviye kuvvet gönderilmesi halinde başarıya ulaşacağını iddia etmekteydi. Nihai karar politikacılara aitti ve bir durum değerlendirilmesi yapıldı. Çanakkale’deki cephe kapatılarak buradan tahliye edilecek yaklaşık 80 bin asker Avrupa’da Batı cephesinde savaşa dahil edilse bile, buradaki ölçütlere göre küçük sayılan bu kuvvetin sonuca etki etme şansı yoktu.

Öte yandan Çanakkale’de bulunan bu kuvvet, yeterli takviye birlikleriyle desteklenirse 25 Nisan hedeflerine ulaşılabilirdi. Yani Gelibolu Yarımadası’nın güneyinin işgal edilerek Boğaz’ı savunan tabyaların susturulması, denizdeki mayınların toplanması ve donanmaya İstanbul yolunun açılması mümkün olabilirdi. Bu gerçekleştiği takdirde Osmanlı Devleti savaşdışı kalır, Balkan devletleri Müttefikler safına dahil olur, Rusya ile irtibat kurularak bütün güçleriyle Almanya-Avusturya üzerine yüklenilir ve Avrupa’da tıkanan savaş kısa sürede kazanılabilirdi.

1915 Temmuz ayı başında toplanan Savaş Konseyi’nde Churchill ve Kitchener, komite üyelerini Çanakkale’ye üç yeni tümen göndermek hususunda ikna edilir. Temmuz ayı sonunda beş tümen, yeni ve büyük bir saldırı için Gelibolu’ya gönderilir.

Gelibolu’daki Müttefik ordunun komutanı Hamilton’un hazırladığı harekat planına göre; yeni gelen kuvvetler Anafartalar sahiline çıkarılıp Tekketepe hattı işgal edilecek; eşzamanlı olarak eski Anzak cephesinden ilerletilecek taarruz kolları ile de Kocaçimen-Conkbayırı tepeler hattı ele geçirilecekti. Conkbayırı’na hakim olduktan sonra bu tepenin güneyinde bulunan ve Arıburnu cephesi olarak bilinen hattaki Türk birliklerinin burada tutunması imkansız olacaktı. Böylece Arıburnu cephesi kısa sürede düşürülüp Boğaz sahiline kadar olan bölge kontrol altına alınacaktı. Bu sayede güneyde Seddülbahir mıntıkasında bulunan Türk ordusunun ikmal hattı kesileceği gibi, birlikler iki ateş arasında kalacaktı.

Hamilton’un bu planı, bütün yarımada üzerinde 6-10 Ağustos arasında birbiriyle bağlantılı beş günlük muharebeler zincirini başlattı.

Esas hedef olan Conkbayırı-Kocaçimen hattına Türk ordusunun yardım göndermesini engellemek adına 6 Ağustos günü Seddülbahir ve Arıburnu’ndaki Türk mevzilerine birer tespit taarruzu yapıldı. Aldatma taarruzları Seddülbahir’de işe yaramamış, yedekte bulunan birlikler Conkbayırı müdafaasına gönderilmişti. Arıburnu’nda ise umulandan fazla bir başarı kazanan Avustralyalılar, Kanlısırt’taki Türk mevzilerini ele geçirmişti. Arıburnu cephesi komutanı Esat Paşa, elden çıkan Kanlısırt siperlerinin geri alınması için elinde bulunan bütün ihtiyatları ardı ardına bu bölgeye göndermişti. Bütün dikkatlerin Kanlısırt’a çevrilip yedek kuvvetlerin buraya kaydırıldığı bir sırada, Conkbayırı-Kocaçimen bölgesine yapılan taarruza karşı bu bölgeyi savunmak üzere gönderecek kuvvet kalmamıştı. İşte Hamilton planının amacına uygun şekilde en başarılı olduğu yer, ana saldırıdan önceki bu Kanlısırt taarruzuydu.

6/7 Ağustos gecesi Anafartalar sahiline çıkarılan 20 bin kişilik yeni ordu birlikleri ise bölgeyi savunan üç taburluk Türk kuvveti karşısında iki gün oyalanarak 40-50 km. mesafeden hareket eden iki Türk tümeninin harp sahasına yetişmesine fırsat verecekti.

Conkbayırı-Kocaçimen taarruz kolları

İngilizlerin “Anzak Planı” diye isimlendirdikleri Arıburnu-Anafartalar Harekâtı’nın en canalıcı noktası ve ağırlık merkezi, Arıburnu üssünden Conkbayırı-Kocaçimen hattına yöneltilen kuşatıcı taarruz hareketiydi.

6 Ağustos 1915 günü akşama doğru Kanlısırt’a yapılan taarruzla Türk komutanlığının bütün dikkati buraya yoğunlaşmışken, Genaral Hamilton esas planı uygulamaya soktu. Plana göre, Anzak sektöründe toplanmış kuvvetlerden ayrılıp General Goodley emrine verilen 20 bin kişi, Arıburnu kuzeyindeki dereler vadisinden yürüyerek, gün doğmadan önce Kocaçimen-Conkbayırı-Düztepe hattını ele geçirecekti. Bu hakim tepeler hattı ele geçirildiğinde Arıburnu cephesindeki Türk savunma hattı çökecek, Çanakkale Boğazı’na ulaşılarak yarımadanın güneyine giden bütün yollar kontrol altına alınacaktı.

Kocaçimen-Conkbayırı hattını ele geçirmek üzere, iki taarruz kolu hazırlanmıştı. Sağ taarruz kolu Sazlıdere vadisinden ilerleyerek burada bulunan Türk karakollarını geri atarak Conkbayırı istikametinde ilerleyecekti. Sol taarruz kolu ise Çatlakdere’yi (Çaylakdere) geçerek Damakçılık Bayırı üzerinden Ağıldere vadisine inecek ve buradan Kocaçimen Tepe-Besim Tepe istikametinde ilerleyecekti.

Kâğıt üzerinde son derece ayrıntılı bir şekilde hazırlanmış bu taarruz planlarının, gece karanlığında, bilinmeyen arızalı bir arazide, vur-kaç taktiği ile hareket eden Türk ileri karakollarının taciz ateşleri altında öngörülen zaman diliminde uygulanması mümkün değildi. Nitekim Conkbayırı-Kocaçimen hattının nispeten boş olduğu 7 Ağustos sabahına kadar bu taarruz kolları hedeflerine ulaşamadı.

Conkbayırı-Kocaçimen’e doğru yöneltilen kuşatıcı taarruz gelişmeye başladığında, Arıburnu cephesi komutanı Esat Paşa’nın bütün dikkati, Kanlısırt’ta tehlikeli bir şekilde ilerleyen Avustralya taarruzuna yönelmişti. Bu yüzden kuzeyde gelişen duruma müdahale edememişti ve zaten bütün ihtiyatlarını Kanlısırt’a gönderdiği için eli altında kuvvet de yoktu.

Conkbayırı’na ilk müdahale, buraya komşu olan 19. Tümen Komutanı Mustafa Kemal’den geldi. Mustafa Kemal, sağ cenahında gelişen kuşatma taarruzunu öğrenir öğrenmez kendisine takviye olarak gönderilmiş olan 14. Alay’ın 1. Taburu’nu derhal Conkbayırı’na göndermiş ve hemen ardından emri altındaki 72. Alay’dan iki bölüğü de Şahınsırt’tan Conkbayırı’na çıkan yolu kapamak üzere görevlendirmişti. İşte Conkbayırı’nı ilk işgalden kurtaran ve ilk savunma hattını oluşturan kuvvetler, Mustafa Kemal’in gönderdiği bu iki birlik olmuştur.

7-8 Ağustos günleri Conkbayırı-Kocaçimen hattı için en buhranlı günlerdir. Bölgede muhtelif tümenlerden gönderilmiş taburlar bir komuta altında koordine edilemediğinden iyi yönetilemez. Conkbayırı’nda iki gün içinde tam dört kez komutan değişir.

8 Ağustos sabahı Conkbayırı altına kadar ilerleyen Yeni Zelanda birlikleri, takviye edildikten sonra sabah 03.30’da ani bir hücum yaparlar. Baskın şeklinde başlayan bu taarruz başarılı olur ve Yeni Zelandalılar hiç ummadıkları bir şekilde Conkbayırı batı yamaçlarını, yani bugün Mehmetçik Kitabelerinin bulunduğu tepenin denize bakan tarafını ve Conkbayırı zirve noktasının hemen güneyinde, günümüzde varolan yolun hemen iç tarafında bulunan çeşmenin bulunduğu yere kadar olan bölgeyi ele geçirir.

Conkbayırı tepe hattına kadar sokularak yerleşen düşman askeri büyük bir tehdit oluşturduğundan, 8 Ağustos sabahı gün ışımasıyla beraber Yarbay Servet Bey komutasındaki 64. Alay, Yeni Zelandalıların ele geçirdiği siperleri geri almak için yaptığı karşı taarruzda, düşmana zayiat verdirmesine rağmen Conkbayırı’nı düşmandan temizleyemez. 8 Ağustos öğle vakti Conkbayırı’ndaki durum şudur: Yeni Zelanda birlikleri ile Türk birlikleri Conkbayırı tepeler hattı üzerinde (zirve noktası hattı iki taraf arasında boş olarak) 25-30 metre mesafede karşı karşıya durmakta ve tuttukları hatta sebat etmektedir.

9 Ağustos şafaktan önce İngiliz birlikleri, Conkbayırı-Besimtepe-Kocaçimentepe hattı üzerinde bir taarruz başlatır. Bu taarruz bilhassa Besimtepe yönünde etkili olur ve tepe kısa bir süre için taarruz eden Hint Tugayı’na bağlı Nepalli Gurka birliğinin eline geçer. Tam bu sırada Abdurrahman Bayırı üzerinde mevzilenmiş Türk topçu bataryasının isabetli ve etkili bombardımanıyla Gurkalar ağır zayiat verirler; karşı hücuma geçen Türk piyadesi de tepeyi düşmandan temizler.

Conkbayırı süngü hücumu

8 Ağustos akşamı Anafartalar Grup Komutanlığı’na tayin edilen Mustafa Kemal, 9 Ağustos günü Anafartalar’da İngilizleri püskürterek bölgeyi emniyete aldıktan sonra vakit geçirmeden Conkbayırı’na hareket etmiş ve buraya gelmekte olan 28. ve 41. Alaylar ve mevcut kuvvetlerle 10 Ağustos sabahı baskın şeklinde bir taarruza karar vermişti. Birkaç günden beri bölgede bulunan kurmay subaylardan bir kısmı, askerin yorgunluğunu ileri sürerek bu hücumu erteletmeye çalıştıysa da Mustafa Kemal’e göre kaybedecek bir dakika bile yoktur. İngilizler saldırmadan üzerlerine gidilip Conkbayırı’nın düşmandan tamamen temizlenmesi büyük önem arz etmektedir.

Conkbayırı-Kocaçimen hattında 5 ayrı tümene mensup 10 alay bulunmaktadır ve kuvvetler kimi yerde birbirine karışmış bir haldedir. Anafartalar Grubu Komutanı Mustafa Kemal, 10 Ağustos sabahı gün doğarken yapmayı planladığı taarruzu bu alaylar cephesinden, Güney Grubu’ndan Conkbayırı’na takviye olarak gelmekte olan 28 ve 41. Alaylara yaptırmaya karar verir. Gece saat 22.00’de 28. Alay’ın gelmekte olduğu bildirilmiştir ancak 41. Alay gecikir.

Karar kesindir ve Conkbayırı’nda taarruz icra edilecektir. Takviye olarak gelmekte olan 41. Alay’dan bir haber alınamadığından, bu alay plana dahil edilmez. Conkbayırı’nda hücum cephesinde 24. Alay’la bazı birliklerin perakende askerlerinden oluşan bir avcı hattı, düşmandan sadece 20-30 metre mesafededir. Bu birliklerin gerisine yanaştırılacak olan 23. Alay Conkbayırı’na karşı, yeni gelmekte olan 28. Alay bunun solunda olarak Şahinsırt’a karşı karanlıkta mutlak sessizlik ve düzen içinde, avcı hattının 20-30 adım kadar gerisinde taarruz cephesi boyunca harp safı düzenine geçerler.

Askerler süngülerini takmıştır ve sürpriz etkisini yitirmemek için düşmana asla ateş açılmayacak, tam bir baskın taarruzu yapılacaktır. Kararlaştırılacak vakitte hücum safları yürüyüşe geçerek düşmana atılacak ve cephede mevzide bulunan avcı hattı da bu hücuma katılacaktır.

10 Ağustos 1915 günü sabah saat 04.30’da gün ağarmak üzere iken taarruz için bütün tertibat alınır. Mustafa Kemal son bir kez hücuma kalkacak askerlerin önünden geçerek onlara hitap eder:

“Askerler! Karşımızdaki düşmanı mağlup edeceğimize hiç şüphe yoktur. Fakat siz acele etmeyin, evvela ben ileri gideyim. Siz benim kırbacımla işaret verdiğim zaman hep birden atılırsınız”.

Conkbayırı’nda taarruz edecek hücum saflarında subaylar önde tabanca ve kılıçları ellerinde, erler her an atılmaya hazır, süngüleri ileriye uzatılmış bir vaziyette bekliyordu. Vakit geldi, işaret verilir verilmez hücum safları “Allah, Allah!’ haykırışları ile düşman siperlerine atıldı.

Hücum o kadar ani olmuştu ki, düşman silah kullanmaya fırsat bulamadı. İngilizlerin ilk hat siperlerinde boğaz boğaza bir süngü muharebesiyle, burada bulunan düşman imha edildi.

Hücuma kalkan Türk erleri hayatlarını hiçe sayarcasına coşmuş, önlerindeki düşman siperlerinin üzerinden atlayarak ilerlemekteydi. Hatta bu hücuma şahit olanlar, Türk askerlerinin yamaçlardan uçarcasına düşmanı kovaladıklarını anlatır.

Hücum hattının sağında taarruza kalkan 23. Alay ve onu destekleyen 24. Alay, Conkbayırı’nı düşmandan tamamen temizler. 23. Alay kaçan düşman askerlerinin peşine takılır. Conkbayırı’nın deniz yönünde, hemen altında bulunan Ağıl bölgesine (The Farm) hücum ederek burada bulunan General Baldwin komutasındaki İngiliz tugayı ile saatlerce süren boğuşmalar olur. Burada yaşanan süngü muharebesi, Çanakkale’dekiler arasında en şiddetli ve korkunç olanıdır. Bu boğuşmalarda General Baldwin ve kurmay başkanı da aralarında olmak üzere, İngilizler ağır kayıp verirler.

Solda taarruz eden 28. Alay da Şahinsırt istikametinde ilerler, ancak bu sırtın batı ucunda mevzilenmiş olan Yeni Zelanda mitralyözlerinin ölümcül ateşinden ve havanın aydınlanmış olmasıyla İngilizlerin deniz ve kara topçusunun korkunç bombardımanından etkilenerek çok fazla kayıp verir ve ilerleyemez.

Yine de 10 Ağustos günü Conkbayırı taarruzuna katılan Türk birlikleri, düşmanın gemi ve kara topçularının yoğun ve etkili ateşlerine rağmen asla yılgınlık göstermeden ileri atılmaya devam eder ve düşmanın makineli tüfek ve topçu ateş perdesini karşısında yılgınlık göstermez. Saat 13.00 civarında saldırı durdurulur. Güneyden kuzeye doğru olmak üzere, 261 Rakımlı Tepe’den Conkbayırı, Besimtepe üzerinden Kocaçimentepe’ye kadar uzanan 2 km’lik hâkim tepeler hattı, denize doğru alçalan 500-600 metre derinliğindeki sırtlar da dahil olmak üzere, sadece Şahinsırt’ın batı yamaçları hariç olmak üzere Türk birliklerinin kontrolüne girmiş ve muharebe sona ermiştir.

Beş günden beri devam eden Arıburnu-Anafartalar kuşatma harekâtı, 10 Ağustos’ta Conkbayırı’ndaki Türk süngü hücumu ile kapanmış olur. Bu beş günlük sürede İngiliz ordusu, Anzak’ta toplanan 37 bin kişiden 12 binini kaybetmişti. Böylece 6 Ağustos’ta başlayan ve Sarıbayır (Kocaçimen-Conkbayırı-Düztepe-Kılıçbayırı) hattını ele geçirmeyi hedefleyen General Birdwood’un “Anzak Planı”, bir daha denenmemek üzere çökmüş olur.

Kuşatma harekâtının yapıldığı Ağıldere bölgesindeki engebeli arazi yapısı, İngilizlere rehberlik eden kılavuzun yanlış istikamet tercihi, baskına uğratılan Türk birliğinin hiç beklenilmeyen inatçı direnişi, harekâta katılan komutanların hedefe ulaşma noktasında doğru karar alamama ve yeterli azim ve gayreti gösterememeleri, İngiliz planının uygulanmasına olumsuz yönde etki eden diğer faktörlerdir.

İngilizlerin Arıburnu-Anafartalar taarruz planının şüphesiz en önemli safhası, Kocaçimen-Conkbayırı hattını ele geçirilmesiydi. Bu bölge ele geçirildiğinde, buradan güneye yönelecek kuvvetlerle Düztepe-Kılıçbayırı hattı zaptedilebilirdi. Bu durumda Arıburnu cephesinde bulunan Türk birliklerinin arkasına düşülmüş olacağından, Arıburnu’ndaki Türk birlikleri geri çekilmek zorunda kalacaktı. Arıburnu cephesinin çökmesi, İngilizlerin Çanakkale Boğazı’na kadar ilerlemelerine ve Gelibolu Yarımadası’nın güneyinde bulunan Türk birliklerinin bağlantı yollarının kesilmesine yol açacaktı.

İşte başarılı olması halinde İngiliz ordusu için çok önemli bir avantaj sağlayacak ve Çanakkale kilidinin kırılmasıyla sonuçlanacak Arıburnu-Anafartalar taarruz harekâtı, Türk ordusunun büyük kahramanlık ve fedakârlıkla karşı koymasıyla durdurulmuştu. 9 Ağustos Anafartalar Zaferi ve hemen peşinden 10 Ağustos Conkbayırı süngü hücumu ile düşmanın bütün umutları kırılmış; uzun hazırlıklar ve büyük kuvvetlerle başlanan Anafartalar-Arıburnu taarruz harekâtı Türk süngüsü karşısında iflas etmiş; hakim tepeler silsilesini, dolayısıyla Kilitbahir Platosu’nu, Boğaz’ı ve sonuçta başkent İstanbul’u koruyan Türkler, tarihin akışını değiştirmişlerdi.