1862 Trabzon doğumlu Hamdi Efendi, 1883’ten itibaren hem babasının tütüncü dükkanını kitabevine dönüştürdü hem de sözlüklerden fotoğrafçılık kitaplarına, kartpostallara kadar bir çok çalışma ve belgeyi yayımladı. Çocukları ve torunları onun kültürel mirasını günümüze taşıdı, Trabzon’un “taşra” değil metropol olduğunu çeşitli yayınlarla kanıtladı.
Trabzon kentinin önemli ve en eski yayıncılarından Kitabi Hamdi (Başman), 6 Şubat 1862’de şehrin Kasımağa Mahallesi’nde doğdu. Trabzonlu İmamzade Rasim Efendi’nin oğlu Kitabi Hamdi, Zeytinli Sıbyan Mektebi’nde ilköğreniminden sonra medresede okumuştu. 1883’te ilk kitabı Mürşid ü’l Mübtedi’yi yayımladı. Aynı yıllarda babasının tütüncü dükkanını “Asar-ı Cedide” adıyla şehrin ilk kitapçısına dönüştürdü. Nalbandzade Salih Efendi kerimesi Hafize Şükriye Hanım ile evlendi ve 7 evlat sahibi oldu.
Kitabi Hamdi Efendi, yayınlarının çoğu ders kitabı olmakla birlikte sözlükler, tarım ve fotoğrafçılık kitapları da basmış, satmıştır. Fotoğrafçılık üzerine eski ve yeni harfli kitap da basan Hamdi Başman, aynı zamanda Trabzon kenti ile ilgili bir seri kartpostal yayımlamış; büyük boyutlu Türkiye haritaları da basmıştır. İlmiye sınıfına mensup çok yakın arkadaşı Muallim Cudi Efendi’nin lugatini basması, döneminde çok büyük yankı uyandırmıştır; bu sözlük hâlâ dilciler tarafından kullanılmakta olan temel eserlerdendir.
Ruslar’ın 1916’da Trabzon’u işgal etmeleri üzerine kitabevi kapanmıştır. 2 yıl sonra Trabzon’un kurtuluşu ile birlikte Hamdi Bey şehre dönmüş, dükkanının yağmalandığını görmüş; Uzunsokak’ta oğulları ile birlikte “Kitabi Hamdi ve Mahdumları Ticarethanesi” adıyla kitabevini yeniden açmıştır. 1928’deki Harf Devrimi sonrasında dükkanını evlatlarına bırakan Hamdi Başman, 1946’da 84 yaşında iken sağlık sorunları nedeniyle tedavi için İstanbul’a gelmiş; burada kırtasiye işleri ile uğraşan oğulları Hami ve Sami’nin yanında kalmış; rahatsızlığının artması nedeniyle 1948 başında Trabzon’a geri dönmüş ve 25 Ocak 1948’de doğduğu bu kentte vefat etmiştir.
Hamdi Başman’ın erkek evlatları Hadi, Naci, Hami, Sami; kız evlatları ise Belkıs, Zakire, Samiye adlarını taşıyordu. Başman hakkında önce İhsan Hamamioğlu (şair Hamamizade İhsan Bey), sonra Prof. Önder Küçükerman müstakil birer kitap yazmışlardır. Torunlarından Murat Başman 2010’da “Trabzon’dur Yolumuz” isimli yayın serisi içinde kitabevinin bulunduğu sokağı ve aile tarihini içine alan önemli bir çalışma yapmıştır. Kentin Odağında Bir Uzunsokak (Heyamola Yayınları) başlıklı bu çalışma, Murat Başman’ın görüp yaşadıklarını aileden gelen bilgi ve belgelerle harmanlayarak kaleme aldığı önemli bir anı/tarih kitabıdır. Murat Başman yakın tarihte Trabzon Uzunsokak’ta, bir zamanlar kitabevinin bulunduğu binayı “Kitabi Hamdi Müzesi” yapmak için girişimlerde bulunmuştur.
Hamdi Başman’ın 1903 doğumlu üçüncü oğlu Hami Başman tarafından oluşturulduğunu sandığımız 16 cmx24 cm. boyutundaki fotoğraf albümü, basit kumaş kaplı, yeşil renkli sayfalardan oluşmaktadır. Fotoğraf albümünün ilk 20 sayfasında muhtelif ölçülerde siyah-beyaz fotoğraf bulunmaktadır. Trabzon’da Başman ailesinin oturduğu evin ve Hamdi Bey’in Reşid Paşa vapurunda çekilmiş fesli bir fotoğrafıyla başlayan albümde, Ordu, Sinop, Samsun, Trabzon’un gemiden çekilmiş panoramik fotoğrafları bulunur. Ayrıca Karadeniz seferi icra eden Sakarya, İsmet Paşa, Karadeniz vapurlarının denizde çekilmiş fotoğrafları vardır. Kimi fotoğrafların altına eklenmiş bilgiler, albümdeki karelerin 1923 Haziran’ından itibaren çekildiğini göstermektedir. Albümün son sayfaları, ailenin İstanbul-Yeşilköy’de oturdukları köşkün ve Florya, Taksim gibi önemli semtlerin fotoğraflarını içermektedir. 1927-1928 yıllarında deniz yoluyla yapılan seyahatler ve aile fertlerinin görüntüleri, Trabzon’un bu ünlü ailesinin tarihini yansıtır. Albümde 52 fotoğraf vardır.
